جوامع روستایی و فعالیت های تولیدی، خدماتی آن ها به دلیل ارتباط تنگاتنگ با محیط طبیعی، از دیرباز در معرض نیروهای مخرب طبیعی قرار داشته اند، از این روی ساکنان هر منطقه به تجربه اقداماتی را برای مقابله با این حوادث و کاهش آثار زیانبار آن بر جوامع خود به کار بسته اند. اغلب مطالعات و اقدامات صورت گرفته نیز حاکی از آن است که کانون توجه های عمومی به عوامل فیزیکی و محیط انسان ساخت، مخصوصا مسکن معطوف بوده و نگرش یکپارچه که دربرگیرنده سیستم های اقتصادی، اجتماعی و محیطی باشد، چندان مورد توجه قرار نگرفته است. با این دیدگاه در مقاله پیش رو، با استفاده از روش شناسی توصیفی و تحلیلی، تلاش می شود تا به این پرسش کلیدی پاسخ داده شود که عوامل تاثیرگذار (اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی) در فرآیند مدیریت سیل روستاها با رویکرد مشارکتی در سه دوره قبل، حین و بعد از وقوع سیل در حوزه گرگانرود چگونه است. به این منظور با توجه به شرایط اقلیمی و نیمرخ عرضی و توپوگرافی و سایر عوامل در مسیر رودخانه گرگانرود، نقاط روستایی در معرض خطر سیل با استفاده از ماژول مدل HEC-GeoRAS در محیط GIS و با بکارگیری تصاویر ماهواره ای ETM+ لندست، مدل رقومی ارتفاع، مقاطع عرضی در رودخانه و مقاطع طولی به همراه شیب متوسط هر مقطع شناسایی شد و پرسشنامه هایی در روستاهای مورد مطالعه توزیع گردیدند و در نهایت پس از تجزیه و تحلیل، نتایج به دست آمده نشان دادند که مسوولان، مشارکت اقتصادی و از سوی دیگر مردم، مشارکت اجتماعی را در زمینه مدیریت و کاهش سیل در روستاها را در اولویت می دانند. از طرفی، هر دو گروه معتقدند که مشارکت در مدیریت سیل، زمانی می تواند تاثیرگذار باشد که قبل از وقوع حادثه سیل انجام پذیرد. بدین ترتیب عوامل غیرسازه ای بیش از عوامل سازه ای در مدیریت سیل نقش دارند.

یکی از روش های کارآمد مدیریت سیل، پهنه بندی شدت و نوع آن است. در این تحقیق پهنه بندی خطر سیل با تلفیق دو مدل توزیعی- مفهومی مادکلارک و مدل هیدرولیکی HEC-RAS انجام شد. اطلاعات موردنیاز برای اجرای مدل مادکلارک در محیط HEC-HMS شامل نقشه های شبکه ای حوضه، شماره منحنی و بارش (شبکه های بارش راداری) با سیستم مختصات SHG و فرمت DSS بوده، که تهیه آن ها در کشورهای خارج از قاره آمریکا دشوار می باشد. برای حل این مشکل فایل های ورودی با استفاده از سیستم WMS، در ابعاد شبکه سلولی 200×200 متر تهیه گردید. سپس نقشه شماره منحنی شبکه ای و نقشه های بارش شبکه ای (با گام زمانی 15 دقیقه) تهیه شده در محیط PCRaster، با استفاده از بسته های نرم افزاری HEC-GeoHMS و asc2dss به فرمت DSS تبدیل و جایگزین فایل های نرم افزار WMS شدند. پس از واسنجی و اعتبارسنجی، مدل برای دوره بازگشت های مختلف اجرا گردید. دبی پیک هیدروگراف ها به همراه مشخصات هندسی رودخانه و مقاطع عرضی (316 نمونه) تهیه شده توسط نرم افزار HEC-GeoRAS و ضرایب زبری، وارد نرم افزار HEC-RAS شد و پس از اجرای مدل نقشه پهنه ی خطر سیل حوضه آبخیز سد بوستان تهیه گردید. نتایج ارزیابی نشان داد که با توجه به معیار درصد خطای دبی اوج با کمتر از 3.2 درصد خطا، مدل در شبیه سازی دبی اوج کارآیی خوبی دارد اما در برآورد حجم چندان موفق نبود. نتایج پهنه های سیل نیز نشان داد که از کل مساحت تحت تاثیر سیل 200 ساله، 96.94 درصد مستعد سیل گیری توسط سیل های با دوره بازگشت 25 سال است و در واقع بخش عمده ای از خسارت به پهنه های دشت سیلابی زیر 25 سال وارد می گردد.

نیاز حیاتی مدیریت رودخانه، درک و پیش بینی فرسایش کناره ای است. فرسایش کناره ای، یکی از منابع اصلی رسوب گذاری در بسیاری از رود خانه های جهان است. در این پژوهش از ترکیب مدل های BSTEM و HEC-RAS، برای بررسی پایداری بازه یی از رودخانه ی بشار در پنج رگبار، با شدت کم تا خیلی زیاد استفاده شد. مقادیر ارتفاع سیلاب و مشخصات هندسی مقاطع عرضی رودخانه با استفاده از مدل HEC-RAS و HECGEORAS برای جریان غیرماندگار استخراج شد. مقادیر ژئوتکنیکی ورودی به مدل BSTEM نیز از طریق نمونه برداری از لایه های مختلف مقاطع عرضی در آزمایشگاه و جدول های مدل BSTEM به دست آمد. طبق نتایج میانگین اندازه ی عقب نشینی جانبی در مقاطع یک تا پنج، به ترتیب به اندازه ی 128، 210، 200، 37 و 65 سانتی متر، میانگین اندازه ی مساحت فرسایش یافته به ترتیب 2/01، 4/14، 5/36، 0/7 و 2/65 مترمربع، عرض گسیختگی به ترتیب 1/73، 3/12، 2/32، 8/56 و 2/65 متر و میانگین ضریب ایمنی، به ترتیب 0/34، 0/33، 0/27، 1/07 و 0/79 بود که حاکی از ناپایداری مقاطع است. میانگین بیشینه ی عقب نشینی جانبی و کمینه ی ضریب ایمنی در سیلاب هایی با آب دهی اوج 537 و 912 مترمکعب برثانیه رخ داده است. به طورکلی ناپایداری بازه ی انتخابی از رودخانه ی بشار پی آمد اجرای مدل BSTEM را در بازه ی انتخابی نشان می دهد.

یکی از مسائل مهم در مدیریت شهری طراحی درست کانال ها، زهکش ها و تخلیه آب های سطحی است. محدوده مورد مطالعه در این تحقیق بازه ای از رودخانه گوهررود در غرب شهر رشت با جهت جنوب به شمال (حدفاصل لاکانشهر تا نزدیکی محل تقاطع با رودخانه سیاهرود) به طول 15 کیلومتر در شمال ایران در استان گیلان است. عدم رعایت حریم رودخانه به همراه بالا آمدن سطح آب، مسدود شدن کانال های زهکشی و شیب کم رودخانه در مناطق شمالی شهر، باعث شده تا زهکشی رواناب های سطحی یکی از مشکلات مدیریت کلان شهر رشت باشد. بدین منظور داده های تحقیق با استفاده از الحاقیه HECGeoRAS و نقشه های پلان رودخانه، ژئومتری بستر و اراضی حاشیه رودخانه گوهررود جمع آوری و شبیه سازی شد. در ادامه با تجزیه وتحلیل داده های آماری، دبی ایستگاه لاکان با دوره بازگشت های 2 تا 200 ساله برآورد شده است. سپس با به کارگیری اطلاعات ژئومتری بستر و اراضی حاشیه رودخانه در مدل هیدرولیکی HECRAS رفتار هیدرولیکی رودخانه، شبیه سازی شده و پس از انتقال مجدد به محیط GIS، پهنه سیل گیر رودخانه ترسیم شده است. بر اساس نتایج حاصل از تحقیق و با توجه به نوع کاربری اراضی، نواحی سیل گیر محدوده مطالعاتی به سه ناحیه با خطرپذیری کم، متوسط و زیاد تقسیم شده اند. نقشه های سیلاب تهیه شده دبی با دوره بازگشت 50 ساله حاکی از طغیان رودخانه در یک بازه 500 متری در ناحیه شمالی شهر (سیاه اسطلخ بعد از گذر رودخانه از بلوار شهدای گمنام) است.

بندر ماهشهر یکی از بزرگترین بنادر جنوب کشور است که در معرض خطرات ناشی از پیشروی آب دریا از طریق خور ماهشهر قرار دارد. به منظور کاهش ریسک فرآیند جزر و مدی، مدیران بحران و طراحان شهری نیازمند یک طرح مناسب بر اساس نقشه پهنه بندی خطر در منطقه مورد مطالعه هستند. به هرحال نقشه پهنه بندی ریسک ناشی از فرآیند جزر و مدی به تنهایی کافی نیست؛ یک سیستم مفید به منظور افزایش کارایی نتایج ریسک ناشی از جزر و مد نیازمند مشخص کردن نقاط حساس و آسیب پذیر است. در این تحقیق، جهت کاهش ریسک فرآیند جزر و مدی به کمک نرم افزار Hecgeoras حداکثر گسترش پهنه تحت پوشش در زمان مد مشخص شد. به منظور نیل به اهداف مورد نظر از داده های هیدروگرافی بستر و آمارواطلاعات ایستگاه های هیدرومتری با دقت بالا استفاده شد. این پهنه مساحتی در حدود 944 هکتار را احاطه می کند که با توجه به شرایط خاک شناسی منطقه که طی بازدیدهای صحرایی مشاهده شد، عملا در هنگام فرآیند مد و در زمان بروز حوادث، کمک رسانی زمینی به دلیل چسبندگی بالای خاک منطقه مورد مطالعه، مختل می شود. با توجه به شرایط خاک شناسی منطقه، غرقاب شدن خاک منطقه باعث افزایش حالت چسبندگی خاک و به نوبه خود عاملی مضاعف در هنگام پیشروی آب دریا در کمک رسانی ها خواهد بود. در این مطالعه مناطق حساس در معرض آسیب پیشروی آب، شناسایی و معرفی گردید. همچنین با بررسی نتایج و بازدیدهای زمینی، صحت نتایج بدست آمده با قطعیت بیشتری ارائه شد. بدین منظور در دو فصل زمستان 1395 و تابستان 1396 اقدام به بازدیدهای زمینی صورت گرفت تا با توجه به تغییرات اقلیمی نتایج بهتر و دقیق تری حاصل شود. در واقع تهیه نقشه پهنه جزر و مدی در مناطق ساحلی، برای کاهش ریسک فرآیند جزر و مدی بسیار موثر و مفید است.

افزایش فشار بر سیستم­های رودخانه­ای باعث افزایش احتمال وقوع سیلاب و خسارت جانی و مالی شده است و این مخاطره به عنوان یک نگرانی جهانی مطرح بوده است تعیین میزان گستردگی این مخاطره اولین گام ضروری برای کنترل و کاهش احتمال خطر سیل با استفاده از ابزراهای مناسب می­باشد. در این پژوهش به پهنه­بندی سیلاب رودخانه مِرِگ (حوضه آبریز ماهیدشت) در استان کرمانشاه پرداخته شده است. بنابراین جهت شبیه سازی سیلاب از مدل عددیHEC_RAS استفاده گردید و از طریق الحاقی HEC–GEORAS در محیطGIS پردازش داده­های ژئومتری انجام شد. جهت محاسبه دبی برای دوره بازگشت­های 25، 50 و 100 ساله، حوضه آبریز منطقه مورد مطالعه به داخل محیط نرم­افزار HEC-HMS وارد شد و مشخصات فیزیوگرافی حوضه آبریز از قبیل: مساحت، طول آبراهه اصلی، شماره منحنی خاک (CN)، زمان تمرکز، زمان تاخیر وارد گردید. سپس بعد از تحلیل، نتایج خروجی حداکثر دبی سیلابی با دوره بازگشت­های مختلف محاسبه شد. با توجه به الگوی رودخانه، منطقه به چهار بازه مختلف تقسیم­بندی شد که ضریب زبری مانینگ با استفاده از روش کوان برای هر بخش جداگانه محاسبه گردید. نتایج حاصل از مطالعات نشان می­دهد که پهنه سیلاب در دور بازگشت 25 ساله 2/3، در دوره بازگشت 50 ساله 4/3 و در دوره بازگشت 100 ساله 5/3 کیلومتر مربع از اراضی حاشیه رودخانه مِرِگ را در بر گرفته­اند. در بازه سوم به دلیل افزایش میزان ضریب خمیدگی و کاهش میزان شیب پهنه سیلاب از سایر بازه­ها گسترده­تر شده است و اکثر مراکز روستایی حاشیه رودخانه مِرِگ در بازه سوم تحت­تاثیر مخاطره سیلاب قرار گرفته­اند.

رودخانه ها از شریان های حیاتی موثر در جذب جمعیت و ایجاد سکونت گاه های شهری و روستایی، به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک، به شمار می روند. رودخانه خشک و راهدار در پهنه کلان شهر شیراز در سالیان گذشته یکی از پهنه های ژیومورفیک مخاطره آمیز شهری بوده است. با توجه به وقوع چندین سیلاب بزرگ در سال های اخیر و ایجاد تلفات جانی و مالی قابل توجه، تعیین نقاط مناسب جهت اسکان موقت آسیب دیدگان سیل از نیازهای ضروری محسوب می شود. در این پژوهش، با استفاده از داده های رقومی ارتفاعی، مکانی موقع کاربری های واقع در شهر شیراز، بررسی های میدانی، و مصاحبه با کارشناسان، در قالب مدل های تصمیم گیری چندمعیاره و AHP، پس از مقایسه زوجی متغیرها و تعیین اولویت آن ها مناسب ترین مکان ها برای اسکان موقت ارایه شده اند. تعیین و توسعه کاربرهای (پل ها، کنارگذرها و. . . ) بدون توجه به عرصه ژیومورفولوژیک در تشدید خسارات و آسیب ها نقش مهمی داشته اند. ارزیابی این پژوهش نشان داد پهنه هایی که عمدتا در جنوب شرق و نواحی مرکزی منطقه شهری شیراز واقع شده اند (فضاهای باز و فرودگاه) دارای میانگین شاخص مطلوبیت بالایی هستند و می توان ار آن ها به عنوان مناسب ترین پهنه ها برای اسکان موقت مبتنی بر مخاطره سیل در شهر شیراز استفاده کرد.