دماوند یکی از مستعدترین آتشفشان های ایران برای فوران در آینده است. شواهدی نظیر میزان سرپا بودن مخروط (نبود فرسایش شدید آن)، وجود چشمه های آبگرم فراوان، کوتاه بودن فاصله زمانی از آخرین فوران و حضور شرایط زمین ساختی مناسب، همگی، نشانگر استعداد فوران آن در آینده می باشند. شدت فوران آن احتمالا در حد 3-5 در مقیاس VEI خواهد بود. در اثر آن، خاکسترها، ابرهای سوزان، جریان های گدازه و لاهارهای تولیدی مشکلاتی را به وجود خواهندآورد. بنابراین، هدف این مطالعه پهنه بندی این خطرها است. برای پهنه بندی این تهدیدها از مدل های ارتفاعی رقومی (DEM)، تصاویر ماهواره ای و نرم افزارهای Arc GIS، ENVI و VORIS استفاده شد. برای تهیه نقشه گسترش خاکسترهای آن مدل فرارفت-انتشار، و برای تهیه نقشه پراکنش ابر سوزان مدل مالین و شریدان مورد استفاده قرار گرفتند. در ارتباط با گسترش خاکسترهای آن، اطلاعات جوی مورد نیاز از داده های پایگاه NCEP/NCAR اخذ شدند. همچنین، مدل شبیه سازی جریان برای تهیه نقشه گسترش جریان گدازه به کار گرفته شد. برای تهیه نقشه محدوده های گسترش لاهار، با استفاده از DEM منطقه، موقعیت آبراهه های اصلی سطح مخروط و دره های اطراف مشخص شد و با در نظر گرفتن بافر زون 50 متری، محدوده گسترش لاهار تهیه گردید. براساس این مطالعه، پلوم خاکسترهای آتشفشانی به سمت خاور گسترش می یابد و چند آبادی را تهدید می کند. گدازه ها و ابرهای سوزان نیز برخی از روستاهای اطراف مخروط را تهدید می کنند. لاهارهای حاصل از این آتشفشان، ضمن حرکت در خط القعرهای موجود در سطح مخروط، وارد دره های اصلی منطقه (هزار و دلیچای) می شوند و در مسیر خود آبادی های متعددی را تهدید خواهند کرد. نقشه های ارایه شده راهنمای مفید و ضروری برای مدیریت این خطرها می باشند.

سنگ های آتشفشانی قلیایی و چینه سان منطقه ی سپارده (شمال شرق قزوین) واقع در پهنه البرز مرکزی به صورت هم شیب بر سنگ آهک های کرتاسه پیشین سازند تیز کوه قرارگرفته اند. این سنگ ها ازنظر بافتی بسیار ریزدانه و یکنواخت هستند و ازنظر کانی شناسی با داشتن ریزدرشت بلور ها و ریزسنگ های پلاژیوکلاز، پیروکسن، الیوین، آپاتیت و کانی های کدر در یک زمینه ی شیشه ای مشخص می شوند. ولی در بین توالی نمونه های برداشت شده، نمونه های با بافت آذرآواری و ویژگی های بافتی زیر نیز وجود دارند: بافت لکه ای، ریزبالشتک های مافیک، تخلخل 4-3 برابر، حفره های تفکیکی، قطعات پوکه ای و تراشه های شیشه. در نتیجه، برخلاف سایر نمونه ها، برآمده از فوران انفجاری هستند. نمونه ها ازنظر شیمیایی، تفریقی و وابسته به سری سدیمی قلیایی هستند. با وجود یکنواختی در ترکیب نمونه های غیرانفجاری، مقدار سیلیس و قلیایی ها در نمونه های آذرآواری، بیشتر و در عوض مقدارMgO, Fe2O3t, TiO2 و CaO کمتر از سایر نمونه هاست. همچنین ازنظر ترکیب عناصر فرعی، در بیشتر نمونه ها، غنی شدگی (حدود 100 برابر) عناصر خاکی نادر سبک (LREEs) نسبت به عناصر خاکی نادر سنگین (HREEs)، ناهنجاری مثبت عناصر با شدت میدان بالا (HFSEs) Eu, Rb, Th,، ناهنجاری منفی Ta و K و نبود ناهنجاری منفی Ti و Nb دیده می شود. در ضمن، نمودارهای محیط زمین ساختی، موقعیت کافت قاره ای و نمودارهای سنگ-زایی، یک خاستگاه گارنت لرزولیتی غنی شده را نشان می دهند. لذا درمجموع می توان چنین نتیجه گرفت که این ماگماها که از یک گوشته سست کره ای غنی شده، سرچشمه گرفته اند، در یک محیط کششی کافت درون قاره ای تشکیل و به صورت غیر انفجاری، از طریق شکستگی های عمیق بالا آمده و وارد محیط دریایی نه چندان عمیق کرتاسه پسین شده اند. بااین حال، ذوب بخشی سنگ کره با نفوذ ماگمای مافیک گوشته ای، گاهی اوقات ماگمای اسیدی تر تولید کرده است که در آمیزش با ماگماهای مافیک جدیدتر، سبک فوران ها را به سمت انفجاری سوق داده و تماس با آب دریا نیز، این ویژگی را تشدید کرده است.

آتشفشان تفتان با ارتفاع حدود 4000 متر در 45 کیلومتری شمال شهر خاش در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. این استراتوولکان یکی از آتشفشان های متعدد تشکیل دهنده قوس آتشفشانی زون فرورانشی مکران است که در آن پوسته اقیانوسی دریای عمان به سمت شمال دچار فرورانش می شود. مطالعات قبلی انجام شده در مورد آن حاکی از خروج گدازه، فوران خاکستر و تولید جریان های پیروکلاستیکی (ابر سوزان) در گذشته بوده است. با توجه به مورفولوژی نه چندان فرسوده این آتشفشان، وجود چشمه های آبگرم و سولفاتار و نیز انجام فرآیند فرورانش در حال حاضر، احتمال فوران مجدد این آتشفشان وجود دارد که در این صورت ممکن است فوران از نوع استرومبولی، ولکانو تا ساب پلینی باشد. لذا به منظور تهیه نقشه های پهنه بندی خطر تفرا، گدازه و ابرهای سوزان این آتشفشان از مدل های ارتفاعی رقومی (DEM)، تصاویر ماهواره ای و نرم افزار های ArcGIS، ENVI و VORIS استفاده گردید. همچنین برای تهیه نقشه خاکستر مدل فرارفت انتشار و برای تهیه نقشه خطر پیروکلاستیک های جریانی مدل مالین و شریدان (1982) به کار گرفته شدند. اطلاعات جوی مورد نیاز از داده های پایگاه مرکز NCEP/NCAR اخذ گردیدند. درنهایت، نقشه های پهنه بندی خطر تهیه گردیدند. بر اساس این مطالعه، خاکسترهای ناشی از فوران به سمت شرق آتشفشان حرکت کرده و تعدادی از روستاهای این محدوده را تهدید خواهند کرد ولی گدازه های خروجی به سمت شمال و جنوب جریان می یابند و به روستاهای تمین، سنگان، گوشه و تمندان می توانند برسند.در صورت فوران از نوع ابر سوزان، آن ها در بعضی سطوح حاشیه ای شمال، شرق و جنوب آتشفشان پخش خواهند شد و روستاهای این محدوده ها را تهدید خواهند کرد. درمجموع نقشه-های تهیه شده محدوده های تحت خطرهای آتشفشانی را مشخص می سازند و برای اقدامات مدیریتی نظیر تغییر کاربری زمین، پیش بینی و هشدار، آمادگی برای مقابله و امداد و نجات می توانند مورد استفاده قرار گیرند.

منطقه ابارق در 40 کیلومتری شمال باختر شهرستان بم در استان کرمان واقع است. واحدهای سنگی در منطقه، شامل واحدهای گدازه و دایک هستند که در امتداد یک سری گسل شمالی جنوبی بیرون زده است. این سنگ ها از نظر کانی شناسی از پلاژیوکلاز، اوژیت، هیپرستن و مقدار کمی الیوین تشکیل یافته اند. کانی شناسی ناهمگن، شواهد زمین شیمیایی، صحرایی و بافتی همچون بافت غربالی در پلاژیوکلازها، حاشیه های خلیجی در تمام بلورها، زون بندی نوسانی در پلاژیوکلازها، بالا بودن مقدار نورم کوارتز و وجود آنکلاوهای کاملا گرد شده نشان دهنده این مطلب است که ماگمای اولیه در حین صعود، دچار تحولات ماگمایی از جمله تفریق بخشی، آلایش و آمیختگی شده است. مدل های سنگ زایی AFC (هضم و تفریق بخشی) و نسبت Y/Rb رخداد این تحولات را در ماگمای اولیه تایید می کند. بنابراین ماگمای اولیه در حین تبلور آلودگی و هضم پوسته ای را متحمل شده است. مقادیر عناصر وابسته به پتاسیم (Rb، Ba، Sr، Zr، P، Pb) در سنگ های مورد مطالعه نشان می دهد که سنگ ها در سری کلسیمی - قلیایی قرار می گیرند و مقایسه آندزیت های مورد مطالعه با انواع آندزیت های کلسیمی - قلیایی موجود در دنیا نشان داد که آندزیت های منطقه بیشترین شباهت را با آندزیت های کلسیمی – قلیایی Erzurum-Kars  ترکیه دارند. با توجه به این مساله محیط زمین ساختی این آندزیت ها احتمالا متعلق به یک کمان پس از برخورد می باشد که صعود ماگما و احتمالا تولید آن، به وسیله گسل های امتدادلغز و زمین ساخت کششی همراه با آن کنترل می شود. این ماگماتیسم پس از برخورد، ممکن است در اثر برخورد پوسته عربستان با ایران مرکزی رخ داده باشد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

سنگ های آتشفشانی پالئوژن البرز در شمال شرق روستای زرجه بستان (اطراف قزوین) یک توالی آتشفشانی متشکل از یازده روانه استراتوئید با ترکیب تراکی آندزیت تا تراکی آندزیت بازالتی و بافت پرفیری را تشکیل می دهند که به صورت متناوب با طبقات پالئوسل قرار گرفته اند. شواهد پتروگرافی در گدازه ها از قبیل وجود بافت غربالی و زونینگ در فنوکریست های پلاژیوکلاز و وجود فنوکریست های با حاشیه گرد شده نشانه عدم تعادل بلورهای از قبل موجود با ماگمای جدید الورود است. داده های ژئوشیمیایی حاکی از متحول تر شدن ماگمای سازنده گدازه های منطقه از قاعده به سمت راس توالی می باشد، به طوری که در قسمت فوقانی بر فراوانی عناصر ناسازگار افزوده و از فراوانی عناصر سازگار کاسته می شود. این تغییرات کاملا هماهنگ با تغییر فراوانی مدال کانی های تشکیل دهنده سنگ ها می باشد.

جریان های گدازه ای مافیک ائوسن سرچشمه، در جنوب باختر ناحیه رفسنجان و در بخش جنوبی کمربند ماگمایی ارومیه- دختر رخنمون دارد. این سنگ ها دارای ترکیب بازالت، آندزیت بازالت و آندزیت هستند و درشت بلورهای کلینوپیروکسن + پلاژیوکلاز ± الیوین ± هورنبلند دارند. ویژگی های ژئوشیمیایی جریان های گدازه ای مافیک سرچشمه مشخص می کند که این گدازه ها ماهیت کالک آلکالن دارند و در یک محیط زمین ساختی حاشیه فعال قاره ای شکل گرفته اند. مقادیر پایین MgO،Cr و Ni در گدازه های بازالتی ائوسن سرچشمه نشانگر نقش تحول در ماگمای مادر آنهاست. الگوهای چندعنصره بهنجار شده با MORB این جریان های گدازه ای، غنی شدگی از عناصر LILEمانند Sr، Rb، Ba و K و تهی شدگی از عناصر HFSEمانند Nb،Ta وTi را نشان می دهند. الگوی عناصر خاکی کمیاب بهنجار شده باکندریت در این سنگ ها نیز غنی شدگی به نسبت ضعیفی از عناصر LREE با نسبت (La/Yb)n < 3 برای همه نمونه های سنگی نمایان می کند. ویژگی های ژئوشیمیایی همچون نسبت (La/Yb)n < 2، مقادیر Ybو همچنین نمودارهای سنگ شناسی بر پایه نسبت های عناصر کمیاب و خاکی کمیاب (مانند Th/Y،Nb/Y ، Ta/Yb وCe/Yb ) مشخص می کند که گدازه های بازالتی ائوسن سرچشمه از یک گوشته سنگ کره ای متاسوماتیزه شده در ژرفای پایداری اسپینل به وجود آمده اند.

استراتوولکان بزمان یکی از آتشفشان های متعدد تشکیل دهنده قوس آتشفشانی زون فرورانشی مکران است. براساس شواهد مربوط به فوران های قبلی، فوران های احتمالی آتی آن می توانند با خروج گدازه، خاکستر و تولید ابر سوزان همراه باشند. شواهدی نظیر میزان سر پا بودن، وجود چشمه های آبگرم، وجود زبانه های گدازه نسبتاً تازه و ادامه فرورانش صفحه اقیانوسی عمان مؤید این نکته می باشند که بزمان می تواند در آینده فعال شود. فوران احتمالی آن از نوع ولکانو تا نیمه پلینی و با شدت (VEI) در حد 3 تا 5 برآورد می شود. به منظور پهنه بندی خطرهای احتمالی مرتبط با بزمان از مدل های ارتفاعی رقومی (DEM)، تصاویر ماهواره ای و نرم افزارهای Arc GIS، ENVI و VORIS استفاده گردید. برای تهیه نقشه گسترش خاکسترهای آن مدل فرارفت- انتشار و برای تهیه نقشه پراکنش ابر سوزان از مدل مالین و شریدان (1982) استفاده شد. همچنین، مدل شبیه سازی جریان برای تهیه نقشه گسترش جریان گدازه به کار گرفته شد. براساس این مطالعه، خاکسترهای این آتشفشان تحت تأثیر جریان بادهای غربی مرتفع حاکم بر منطقه به سمت شرق آن حرکت می کنند، ولی گدازه های خروجی از آن به سمت شمال، غرب و شرق آن پخش می شوند. امکان انتشار ابرهای سوزان در بسیاری از سطوح اطراف این آتشفشان وجود دارد. این مطالعه نشان داد شهر بزمان در معرض هیچ تهدیدی قرار ندارد. البته، امکان بروز مشکلاتی در بخش هائی از جاده بم- ایرانشهر توسط خاکسترها و احتمالاً گدازه ها مطرح است. خاکسترها می توانند به چند روستای کوچک در دور دست شرق آتشفشان برسند، ولی به علت بعد مسافت مشکل مهمی ایجاد نمی کنند.

منشور افزایشی مکران در جنوب شرق ایران مشتمل بر زون های کششی مزوزوئیک از آمیزه های افیولیتی و افیولیت های بزرگ دست نخورده، بقایایی از پوسته اقیانوسی نئوتتیس را که به زیر اوراسیا فرورانش کرده است، نشان می دهد. به سمت شمال منشور افزایشی مکران، گودال جازموریان قرار گرفته که یک حوضه پشت قوسی مرتبط با فرورانش است. مجموعه گنج، یکی از مجموعه های افیولیتی مکران داخلی است که در طرف غرب منشور افزایشی مکران و گودال جازموریان قرار گرفته، به وسیله سیستم گسلی جیرفت در غرب محدود می شود. مجموعه گنج با سن کرتاسه فوقانی شامل گدازه های جریانی، گدازه های بالشی، سنگ های نفوذی اسیدی و سنگ های رسوبی است که توسط دایک هایی با روند شمال غرب-جنوب شرق قطع شده اند. این مجموعه شباهتی به یک توالی شاخص افیولیتی ندارد؛ زیرا فاقد سنگ های پلوتونیک مافیک و اولترامافیک پوسته ای و گوشته ای است. گدازه های بالشی مجموعه گنج، عمدتا ترکیب الیوین بازالتی داشته، از لحاظ شکل به دو صورت غده ای و لوله ای و در اندازه های عادی و غول پیکر با سطوح دارای شکستگی های قشر نانی هستند. از لحاظ پتروگرافی این گدازه ها سه زون بافتی شیشه ای خارجی (زون 1)، حد واسط (زون 2) و تمام بلورین داخلی (زون 3) را نشان می دهند. هر زون به وسیله تفاوت های تجمعی الیوین و پلایوکلاز که بافت های مختلفی را توسعه داده اند، قابل تشخیص هستند. بازالت های بالشی مجموعه گنج دارای بافت های وریولیتیک، پورفیریتیک، پورفیریتیک با خمیره میکرولیتی، اینترسرتال، اینترگرانولار و آمیگدالوئیدال هستند. کانی شناسی آن ها مشتمل بر پلاژیوکلاز±الیوین±پیروکسن+کانی کدر است. سطح بیرونی و شیشه ای پیلولاواها عمدتا شامل یک یا ندرتا چند پوسته است. پوسته ها شامل سه لایه بوده که این سه لایه از سمت حاشیه به طرف داخل عبارتند از: (1) سیدروملان، (2) تاکیلیت سیاه، و (3) تاکیلیت با حفرات کشیده.

منطقه ده سرد در استان کرمان، در 90 کیلومتری جنوب بافت و در بخش جنوبی زون سنندج - سیرجان واقع شده است و شامل تناوبی از جریانهای گدازه ای (بازالت، بازالتیک آندزیت و تراکی آندزیت)، مواد آذر آواری (انواع مختلف توف و برش های قدیمی) و سنگ های رسوبی (آهک و شیل) ژوراسیک است که به صورت بین لایه ای قرار گرفته اند. جریانات گدازه ای ده سرد از نظر کانی شناسی از پلاژیوکلاز (به صورت درشت بلور و میکرولیت)، کلینوپیروکسین (دیوپسید - اوژیت) و کانی های فرعی (اپاک و آپاتیت) تشکیل یافته اند. کانی های ثانوی نظیر کوارتز، کلریت، اپیدوت و کلسیت، هم در زمینه سنگ و هم شکاف سنگها به فراوانی یافت می شوند. بافت شاخص جریانهای گدازه ای به صورت مجموعه ای از میکرولیتیک پورفیریتیک، اینترگرانولار، و اینترسرتال است. بلورهای پلاژیوکلاز با انواع مشخصات ناترازمند نظیر بافت غربالی، پدیده های جذب، واکنش با ماگما، تحلیل یافتگی، و بعضا منطقه بندی نوسانی دیده می شوند. این پدیده ها با خردشدگی کانی ها و تشکیل اکسیدهای آهن در امتداد صفحات رخ پیروکسن ها همراهی می شود. همه این شواهد نشانگر وجود شرایط ناترازمند در نتیجه کاهش فشار ماگمایی هنگام صعود سریع ماگما به سطح زمین است. عوامل دیگری نظیر رشد اسکلتی سریع به عنوان نتیجه ای از فروچاییدگی، تاثیر فشار بخار آب و اختلاط ماگمایی نیز می توانند به عنوان فرایندهای فرعی در تکوین این بلورها نقش داشته باشند.