پژوهش های روستایی
سال:1390 | دوره:2 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:7

روستاگرایی مفهومی است مرتبط با پیوندهای شهر و روستا و تاثیرات متقابلی که این دو سکونتگاه انسانی در عرصه فضای جغرافیایی سرزمین بر هم دارند. رواج شیوه معیشت و زندگی شهری در مناطق روستایی، چهره مناطق روستایی را دگرگون ساخته و ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی جدیدی را خلق کرده است. بر این اساس، کارکردهای روستایی نیز در مناطق روستایی متنوع و گسترده شده اند. بنابراین انجام تحلیل فضایی از درجه روستاگرایی یا روستایی بودن می تواند متولیان توسعه و برنامه ریزی روستایی را به تهیه و اجرای برنامه های متناسب با وضع موجود و پتانسیل ها هدایت کند. از سوی دیگر، درجه روستاگرایی منجر به تعمق بیشتر در راه های حفظ جامعه روستایی با شیوه و سبک معیشتی و فعالیتی بومی به عنوان میراث تمدن می گردد. تاکنون مطالعات متعددی در سطح جهانی در زمینه روستاگرایی انجام شده که نتایج آنها می تواند پایه ای برای ارزیابی روستاگرایی در کشور باشد. هدف اصلی مقاله حاضر سنجش روستاگرایی است و برای انجام آن از رویکرد ترکیبی با روش شناسی توصیفی - تحلیلی استفاده گردید. در این راستا، پرسش نامه هایی با در نظر داشتن شاخص های روستاگرایی در سطح جهانی و انطباق آن با شرایط منطقه طراحی شد. پس از جمع آوری داده ها از 21 روستای دهستان حومه مرکزی شهرستان خدابنده، از مدل تاپسیس فازی برای سنجش درجه روستاگرایی استفاده گردید. نتایج به دست آمده نشان می دهند که روستاهای قانلی، چپقلو و داشلوجه به ترتیب با امتیازات 0.648، .608 و 0.577 درجه روستاگرایی بالایی دارند و در مقابل در روستاهای زواجر، لاچوان و دوتپه سفلی درجه روستاگرایی پایین تر است. در مجموع مدل استفاده شده به خوبی توانسته است درجه روستاگرایی را در میان روستاهای منطقه تبیین و اولویت بندی کند، به طوری که یافته های حاصل از مطالعات میدانی و مشاهدات عینی، کاملا با واقعیت های موجود در سکونتگاه های روستایی منطبق است.

رویکرد معیشت پایدار یکی از رویکردهای تحلیلی جدید در زمینه توسعه روستایی است که در سال های اخیر به منظور توسعه روستایی و کاهش فقر مورد توجه قرار گرفته است. به تازگی در الگوی جدیدی به نام چارچوب معیشت پایدار برای گردشگری تلاش شده است با شناخت روابط و شکاف های موجود میان رویکرد پایدار و بافت گردشگری و مباحث اساسی مربوط به هر یک، همگی در یک الگو ادغام شوند. در تحقیق پیش رو با کمک چارچوب تحلیلی معیشت پایدار گردشگری و ترکیبی از روش های تحلیل کمی و کیفی و با استفاده از مطالعه موردی، نقش و تاثیرات گردشگری به عنوان استراتژی معیشت پایدار در توسعه روستای برغان از توابع شهرستان ساوجبلاغ مورد بررسی قرار می گیرد. سوال اصلی تحقیق این است که گردشگری در چارچوب معیشت پایدار چه تاثیری بر ابعاد مختلف معیشت و توسعه روستا داشته است؟ و آیا وضعیت موجود گردشگری تاثیرات پایداری بر توسعه روستا در قالب مولفه و شاخص های معیشت پایدار داشته است؟ در پاسخ به این سوال 26 شاخص معرف اثرگذاری پایدار گردشگری در قالب سه گروه مولفه های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی بر اساس نظر کارشناسان شناسایی و درجه اثرگذاری آنها اندازه گیری شده است. برای گردآوری داده ها از دو روش اسنادی و پیمایشی، شامل مصاحبه و پرسشنامه استفاده شده است. برای این منظور 15 مورد مصاحبه با کارشناسان و مطلعین روستا انجام شده و 64 مورد پرسشنامه در سطح نمونه خانوارهای ساکن روستا تکمیل شده است. داده های پرسشنامه با استفاده از روش های آمار توصیفی و استنباطی تحلیل و داده های کیفی به دست آمده با استفاده از روش تحلیل محتوا و چارچوب عناصر اصلی رویکرد معیشت پایدار گردشگری بررسی شده اند. نتایج نشان می دهند که گردشگری در روستای برغان، اگرچه باعث به وجود آمدن اشتغال و در نتیجه درآمد مرتبط با گردشگری و نیز کمک به رشد برخی از فعالیت های روستایی مانند باغداری و خدمات شده است، اما این تاثیر بسیار محدود است و تنها برخی از خانوارها را دربر می گیرد. همچنین به علت نبود نهاد محلی و متولی مختص گردشگری، منافع عمومی حاصل از گردشگری برای کل جامعه محلی محقق نشده است. درمجموع، گردشگری بر جنبه های دیگری چون مسائل اجتماعی، زیست محیطی و نهادی تاثیرات مثبت چندانی نداشته و در مواردی تاثیرات منفی اجتماعی و زیست محیطی به همراه داشته است.

یکی از مواردی که در زمینه توسعه پایدار روستایی کمتر مورد توجه قرار گرفته است، ارزیابی و اولویت بندی معیارهای آن است. در مطالعه حاضر سعی شده است با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی اولویت بندی معیارهای پایداری روستایی برای منطقه مورد مطالعه یعنی شهرستان دنا انجام گیرد. با مطالعه تحلیلی و مرور منابع ثانویه، معیارها یا شاخص های پایداری روستایی با توجه به پنج عنصر ارتباطی، فرستنده (نهادها/ سازمان های توسعه)، محتوای پیام (توسعه پایدار روستایی)، رسانه ها (کانال های) ارتباطی، گیرنده (کشاورزان/ روستاییان) و نظام بازخورد (نظارت و ارزش یابی) مشخص شدند. سپس با استفاده از مطالعه دلفی و انجام یک پیمایش در منطقه مورد مطالعه، اولویت بندی مقدماتی معیارها و راهبردها مشخص شد و سرانجام با انجام تحلیل سلسله مراتبی اولویت بندی نهایی آنها مشخص گردید. نتایج پژوهش صورت گرفته نشان دادند که در بعد سازمانی، «کاهش آشنایی و روابط شخصی (پارتی بازی)» و «تقویت نظام نظارت و کنترل ادارات مرکزی بر کارکنان میدانی»، مهم ترین معیارهایی هستند که در اصلاح ساختار سازمانی و بهبود آن به منظور توسعه پایدار روستایی باید مورد توجه قرار گیرند. در بعد اجتماعی - فرهنگی توسعه پایدار کشاورزی نیز معیاری که شرکت کنندگان بر آن تاکید خاص داشتند،«افزایش اشتغال کشاورزان، به ویژه جوانان» بوده است. همچنین، بعد اقتصادی - فنی توسعه پایدار روستایی «نظام مناسب بازاریابی و فروش محصولات» بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است و در بعد زیست محیطی نیز تاکید بر «رعایت زمان مناسب مبارزه شیمیایی» و «مدیریت تلفیق آفات و بیماری ها» بوده است. همچنین، بررسی وضعیت دیگر معیارهای مورد پژوهش، یعنی معیارهای مربوط به «رسانه های ارتباطی»، «مخاطبان» و «نظام نظارت و ارزش یابی» نشان داد که هیچ یک از آنها وضعیت پایداری ندارند. این یافته ها نشان دهنده ضرورت بازنگری سازمان های توسعه در فعالیت های مختلف خود به ویژه برای تحقق توسعه پایدار روستایی، با توجه به الگوهای ارتباطی هستند.

امروزه یکی از راهبردهای موثر در توسعه همه جانبه و خودپایدار نواحی روستایی، استفاده از مشارکت و توانمندی های مردم، به ویژه روستاییان برای عمران و توسعه مناطق روستایی در تمام ابعاد آن است. مهم ترین ابزار نیل به این مقصود تشکیل نهادهای سازمان دهی شده غیردولتی است، که بر اساس نیاز و توانایی گروه های مختلف ساکن روستا، در موضوعات متنوع و ضروری محیط بومی و محلی، به منظور اجرای برنامه های توسعه ای روستاها ایجاد می گردد. در سال های اخیر، شوراهای اسلامی و دهیاری ها به عنوان مدیریت جدید روستاها تعریف گردیده اند و دهیاران و شوراهای اسلامی به عنوان نهادهای مردمی و محلی که مدیریت روستاها را برعهده دارند، می توانند با سیاست گذاری، مدیریت و اجرای برنامه های مختلف آموزشی، توسعه زیرساخت های لازم، کمک به جذب منابع مالی و اموری از این دست، در توسعه کارآفرینی در روستاها نقش اساسی ایفا کنند و زمینه را برای توسعه کارآفرینی روستایی فراهم آورند. تحقیق حاضر از نظر نوع کاربردی و روش انجام به صورت پیمایشی بوده و در گردآوری اطلاعات تحقیق از روش اسنادی و میدانی استفاده شده و ابزار گردآوری اطلاعات نیز پرسش نامه و مصاحبه بوده است. اطلاعات به دست آمده با استفاده از نرم افزار SPSS و داده های توصیفی و تحلیلی، تجزیه و تحلیل شده اند. جامعه آماری تحقیق شامل روستاییان، کارآفرینان و مسوولان محلی در دهستان های بهاباد بوده که بر اساس فرمول کوکران حجم نمونه 143 نفر از روستاییان و تعداد 45 نفر از مسوولان، صاحب نظران و کارشناسان و 30 نفر از کارآفرینان انتخاب گردیده است. نتایج حاصل از تحقیق نشانگر آن است که دهیاران و شوراهای اسلامی در زمینه توسعه کارآفرینی روستایی عملکرد نسبتا موفقی داشته و از نظر مردم فعالیت های کارآفرینان، مسوولان محلی، دهیاران و شوراها زمینه های لازم را برای توسعه کارآفرینی روستایی، از جمله زیرساخت های کارآفرینی، رفتار و نگرش کارآفرینانه، جذب منابع مالی و اقتصادی و عوامل فرهنگی و اجتماعی فراهم کرده و عملکرد دهیاران و شوراها در این موارد قابل قبول بوده است و منجر به توسعه کارآفرینی روستایی شده است.

سوانح طبیعی همچون زلزله، سیل و طوفان به عنوان پدیده های تکرارپذیر در طول دوران حیات کره زمین همواره وجود داشته اند و همیشه خطری جدی برای توسعه، به ویژه در کشورهای در حال توسعه به شمار می روند. پیشینه تاریخی حوادث رخ داده بیانگر این واقعیت است که کشور ایران همواره به خاطر داشتن ساختارهای مکانی- فضایی ویژه، بحران های طبیعی زیادی را متحمل شده و یکی از آسیب پذیرترین نقاط جهان در برابر مخاطرات محیطی بوده است. بنابراین با توجه به اهمیت مساله در ابعاد مختلف مکانی- فضایی و به منظور کاهش آسیب پذیری در برابر زلزله، توجه و به کارگیری روش ها و مدل های جدید، همچون مدیریت ریسک زلزله ضرورتی اساسی دارد. براین مبنا محققان بر آن بوده اند که ضمن تبیین جایگاه مدیریت ریسک به صورت موردی در شهرستان قزوین به این پرسش اساسی پاسخ دهند که مولفه های اساسی مدیریت ریسک، یعنی آگاهی، دانش، آموزش، مشارکت، توانمندی نهادی، تحمل پذیری محیطی در چه وضعیتی قرار دارند؟ بدین منظور محققان با بهره گیری از گویه های تبیین کننده مدیریت ریسک در قالب طیف لیکرت و با استفاده از فرمول کوکران و به روش تصادفی طبقه ای در میان 386 نفر از سرپرستان خانوارهای ساکن مراکز روستایی و در سطح 29 روستا از شهرستان قزوین دریافته اند که تمامی مولفه های اساسی مدیریت ریسک در میان سکونتگاه های روستایی در سطح پایین بوده اند. لازم به ذکر است که پیامد چنین وضعیتی تداوم روند وضع موجود، یعنی ضعف کالبدی و ساخت و سازهای غیراصولی، عدم قابلیت پاسخگویی مناسب در برابر زلزله، ناهماهنگی و مشارکت کم در مراحل مختلف بحران و افزایش تعداد کشته ها و زخمی ها در زلزله های آتی خواهد بود. بدین ترتیب، به منظور رفع چالش های فراروی و کاهش آسیب پذیری، ارتقا و تقویت مولفه ها و معیارهای اساسی مدیریت ریسک ضروری است.

مفهوم توسعه پایدار را می توان حالتی از تعادل و توازن میان ابعاد مختلف توسعه دانست که هدف آن برطرف کردن احتیاجات و بهبود بخشیدن به شرایط کیفی زندگی انسانی است. از این روی دستیابی به توسعه پایدار به منظور بهره برداری مناسب از منابع و ایجاد رابطه متعادل و متوازن میان انسان، اجتماع و طبیعت، هدف آرمانی برنامه ریزان و مدیران توسعه و به ویژه توسعه روستایی تلقی می شود و زمانی امکان پذیر می گردد که چارچوبی مناسب برای انتخاب شاخص ها و معرف های توسعه پایدار و ابزاری کارآمد به منظور تجزیه و تحلیل، سنجش و ارزیابی آن فراهم باشد؛ زیرا انجام این کار سبب ارتقای سطح اعتبار یافته های علمی پژوهشگران و افزایش قابلیت اطمینان فضای تصمیم گیری مدیران و سیاست گذاران می شود. براین اساس تاکنون مدل ها و تکنیک های متعددی در سطوح مختلف به منظور سنجش و ارزیابی توسعه پایدار به کار گرفته شده، اما هنوز چارچوب مناسبی برای ارزیابی و سنجش پایداری به خصوص در مناطق روستایی یافت نشده است. بنابراین هدف اصلی مقاله پیش رو، شناسایی روش های متعدد ارزیابی پایداری و انتخاب یکی از آن روش ها با رویکرد یکپارچه به منظور سنجش و ارزیابی پایداری است. با توجه به پژوهش های نظری، رویکرد ارزیابی یکپارچه و در زیرمجموعه آن ارزیابی چندمتغیره بر اساس تکنیک تاپسیس فازی برای مطالعه در نظر گرفته شد. در ادامه، روستاهای شهرستان کمیجان به عنوان مطالعه موردی برای پژوهش انتخاب شدند که بر اساس روش نمونه گیری کوکران از 430 خانوار پرسش نامه داده ها جمع آوری گردید و پس از انجام محاسبات نتایج نشان دادند که به ترتیب روستاهای فضل آباد و علی آباد با امتیازهای 0.696 و 0.666 میزان پایداری بالا و روستاهای کسرآصف و چالمیان سطح پایداری کمتری در قیاس با سایر سکونتگاه ها دارند.

امروزه فناوری اطلاعات و ارتباطات از عمده ترین معیارهای توسعه و پیشرفت اقتصادی و صنعتی به شمار می آید، به نحوی که بر جنبه های مختلف زندگی سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی افراد و اجتماعات بشری تاثیر گذاشته است و در این میان روستاها نیز از توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات تاثیر پذیرفته اند. هدف از این تحقیق تحلیل آثار گوناگون گسترش دفاتر ICT در روستاهای شهرستان گرگان است. روش تحقیق در این مطالعه توصیفی - تحلیلی است که برای گردآوری اطلاعات از روش های میدانی و اسنادی کمک گرفته شده و بر اساس آن اطلاعات 20 روستا در دو گروه روستاهای برخوردار و نابرخوردار در قالب 316 پرسشنامه بر اساس فرمول کوکران در منطقه گردآوری شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که ICT روستایی می تواند در ابعاد گوناگون اجتماعی، اقتصادی و کالبدی آثار مثبتی بر جای نهد و تفاوت معنی دار در پاسخگویی روستاییان در روستاهای برخوردار و نابرخوردار موید این مطلب است. علاوه بر آن، نظر کارشناسان و متخصصان محلی نیز یافته های به دست آمده از دیدگاه روستاییان را مورد تایید قرار می دهد. با توجه به یافته های پژوهش راهکارهای اجرایی مانند ارائه خدمات نهادهای اداری دولتی در محیط های روستایی از طریق دفاتر ICT روستایی، امکان برقراری ارتباط بین مدیران محلی روستایی و نهادهای اداری دولتی از طریق امکانات دفاتر ICT روستایی و نظایر اینها پیشنهاد می شود.