جغرافیا و توسعه
سال:1382 | دوره:1 | شماره:پیاپی 2 |تعداد مقالات:12

دانش سنگ بنای توسعه است ولی متاسفانه دانش بومی تا این اواخر مفاهیم "واپسگرایی" و "ایستایی" را به ذهن ها متبادر می نمود که آن هم ناشی از افکار و رویکردهای نوسازی و رهیافت های انتقال فن آوری به کشاورزان کشورهای در حال توسعه بوده است. اما با بروز مشکلات اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی ناشی از کاربرد فن آوری های نسنجیده و استفاده از فرهنگ غربی در کشورهای در حال توسعه، رویکردهای درون زا مطرح گردید. تحت تاثیر این تحولات، فرهنگ های قومی، ظرفیتهای محلی، دانش ها و مهارت های بومیان، به عنوان مکمل دانش رسمی مورد توجه متخصصان امور توسعه قرار گرفت. در این مقاله ضمن تعریف دانش بومی و تفاوت آن با دانش رسمی، به جایگاه آن در توسعه ی روستایی پایدار پرداخته شده است.

استان خوزستان در دهه های گذشته به دلیل مسایل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله افزایش زیرساخت های صنعتی و کشاورزی و همچنین وقوع هشت سال جنگ تحمیلی با نقل و انتقالات شدید جمعیتی روبرو شده است، به طوری که روند مهاجرت در این استان از روند ویژه ای برخوردار بوده است. این استان در فاصله 40 سال گذشته از نظر مهاجرپذیری و مهاجرفرستی تغییرات عمده ای داشته است. به طوری که در فاصله سال های 1335 تا 1345 استانی مهاجرپذیر بوده و خالص مهاجرتی آن حدود 173886+ نفر بوده و در فاصله 1345 تا 1355 همچنان روند مهاجرپذیری خود را ادامه داده است. ولی در فاصله 1355 تا 1365 با شروع جنگ تحمیلی و مشکلات ناشی از آن روند مهاجرت های استان معکوس شده و شدیدا مهاجرفرست می شود. به طوری که خالص مهاجرتی آن حدود 267644 نفر شده است. در فاصله سالهای 1365 تا 1375 استان خوزستان دوباره به یک استان مهاجرپذیر تبدیل شده و خالص مهاجرتی آن 102672+ نفر گردیده است. بدیهی است توزیع جغرافیایی مهاجرین در سطح استان و به عبارتی سهم شهرستان های مختلف آن از نظر پذیرش مهاجران یکسان نبوده و از این نظر اختلافات زیادی را با هم نشان می دهد. به طوری که در سال 1375 شهرستان آبادان با جذب 26.57 درصد از مهاجرین استان، بیشترین و شهرستان شادگان با 0.83 درصد کمترین سهم را داشته اند. این مقاله با استفاده از روش های تاریخی، توصیفی و تحلیلی، روند نقل و انتقالات جمعیتی استان خوزستان را در ابعاد مهاجرت های بین استانی و توزیع جغرافیایی داخلی آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.

گسل تبریز، یک گسل امتدادی راست لغز است که از کوههای زنجان- سلطانیه در ایران تا کوههای آرارات در ترکیه تداوم دارد. در طول این گسل در فاصله بستان آباد تا سلماس، پدیده های ژئومورفولوژیکی متنوعی وجود دارد که شامل جابجایی و قطع شدگی آبراهه ها، اختلاف ارتفاع و ایجاد پرتگاه گسلی، دره گسلی، چشمه های گسلی، آبهای زاینده، استخرهای طبیعی و دریاچه ارومیه است. این دریاچه، مهم ترین پدیده حاصل از فعالیت گسل تبریز می باشد. دریاچه ارومیه قبل از تشکیل توسط یک کانال به رودخانه قطور چای و در نهایت به رودخانه ارس متصل می گردیده است (افتخارنژاد، 6:1980). کانال مذکور در شمال شرق سلماس و در شمال دریاچه ارومیه قرار دارد. اشکال فوق الذکر علاوه بر زیبایی طبیعی منطقه، موجب تعیین مسیر دقیق گسل تبریز در محدوده مورد مطالعه گردیده اند. هدف از انجام این تحقیق، شناسایی پدیده های ژئومورفولوژیکی حاصل از فعالیت گسل تبریز و به خصوص، نحوه تشکیل دریاچه ارومیه بوده است. روش کار شامل بررسی تصاویر ماهواره ای، عکس های هوایی، نقشه های زمین شناسی و توپوگرافی و برداشت صحرایی می باشد

با تحلیل سوابق تاریخی پدیده های خشکسالی و با تکیه بر آمار و اطلاعات موجود می توان احتمال وقوع خشکسالی را برای مناطق مختلف برآورد نمود و با ایجاد طرح های مواجهه با مشکلات ناشی از آن را تا حد زیادی کاهش داد. در تحقیق حاضر با استفاده از آمار روزانه جریان رودخانه قره سو در دو ایستگاه ده کهنه و قورباغستان در یک دوره ی آماری 43 ساله از شاخص سری جریان حداقل سالیانه در تحلیل توزیع فراوانی استفاده شد. به کمک توزیع لوگ پیرسون نوع سوم، که بهترین برازش را با داده های جریان حداقل داشت، سری جریان سالیانه برای تداوم های 1، 7، 15 و 30 روزه در سطح اطمینان 95 درصد و برای دوره های بازگشت مختلف تهیه شد. نتایج نشان می دهد که بده جریان حداقل روزانه برای تداوم های 1 الی 30 روزه در هر دو ایستگاه تغییرات چندانی نسبت به هم ندارند

در مهاجرت ها مخصوصا در مهاجرت های خارجی جمعیت وارد شده به یک منطقه تاثیراتی بر جامعه بر جای می گذارد و از سویی دیگر تحت تاثیر همان جامعه قرار می گیرد. سؤال اصلی این پژوهش این است که مهاجرین عراقی ساکن شهر یزد چه تاثیری در آسیب های اجتماعی این شهر دارند و هدف این پژوهش پاسخگویی به این سؤال اساسی می باشد. در این تحقیق از روش پیمایشی استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق را 1590 نفر از کسبه مغازه های خیابان های امام، سلمان و قیام شهر یزد که نزدیک به محل سکونت مهاجرین در بافت قدیم کار می کنند، تشکیل می دهد. 10% جامعه آماری یعنی 159 نفر، به عنوان حجم نمونه در نظر گرفته شده و با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده، افراد حجم نمونه انتخاب و پرسشنامه در بین آنها توزیع گردیده است. تحلیل آماری یافته های حاصل از پرسشنامه با استفاده از نرم افزار Spss انجام شده است. بر اساس نتایج تحقیق مهاجرین عراقی شهر یزد در مواردی چون قاچاق کالا، اعتیاد به مواد مخدر، مشکلات اخلاقی، سرقت، درگیری، نزاع و قتل در افزایش آسیب های اجتماعی این شهر موثر واقع شده اند و در برخثی آسیب ها نیز نقشی نداشته اند. اما افزایش سن، تحصیلات و آشنایی، پاسخگویان مهاجرین را در آسیب های اجتماعی شهر یزد کمتر موثر می دانند

شهر مقدس مشهد تا سه، یا چهار دهه ی قبل پیوند دیرینه ای با طبیعت داشت و تقریبا دارای سیمای طبیعی بود. شهروند آن با طبیعت می زیست و به تفرج گاه های حومه ای و ییلاقی کمتر احساس نیاز می کرد. در حالی که با توسعه ی بی رویه و روزافزون این شهر، شهروندان امروزی آن دچار زندگی مصنوع شهری شده و زندگی ملال آوری را سپری می نمایند. از این رو آنان بیش از پیش نیازمند طبیعت هستند و این امر ضرورت توجه به اکوتوریسم را گوشزد می نماید. یکی از جاذبه های طبیعت گردی نواحی پیرامونی مشهد، چشمه ها و دریاچه ها هستند. در این ناحیه تعداد 83 دهنه چشمه شناسایی شده که حداکثر دبی لحظه ای آنها 294 لیتر در ثانیه (با متوسط دبی لحظه ای 18 لیتر در ثانیه) می باشد. این چشمه ها از نظر ژنزو منشأ به سه گروه "کنتاکتی"، "کارستی" و "گسلی" تفکیک می شوند که نوع کنتاکی آنها از نظر کیفیت و جنبه های اکوتوریستی با اهمیت تر است. دریاچه های ناحیه نیز شامل دو نوع طبیعی (نظیر دریاچه چشمه سبز گلمکان) و مصنوعی یا سدی (مثل سد کارده) می باشند که برای اموری مثل ماهی گیری، قایق رانی، اسکی روی آب و غیره دارای پتانسیل خوبی هستند. بر اساس پهنه بندی اکوتوریستی دریاچه ی چشمه سبز گلمکان و نواحی مجاور آن دارای بیشترین توان طبیعت گردی می باشد

تحلیل عاملی دوران یافته ابزار سودمندی برای شناسایی پهنه های پربارش و تفکیک آن ها از قلمروهای کم بارش است. با این حال تاکنون در ایران در پژوهش های اقلیمی اقبال چندان زیادی از بکارگیری این روش های آماری و روش های مشابه آن انجام نپذیرفته است. در این بررسی که به روش تحلیل عاملی دوران یافته انجام گرفت آشکار گردید که در ایران سه قلمرو پربارش وجود دارد. در هر یک از این سه قلمرو مکانیسم های مختلف بارشی فعال هستند. مهمترین قلمرو پربارش ایران کرانه های خزر است که سیستم های باران زا در آن طی تابستان و پاییز فعالند. دومین قلمرو پربارش ایران رشته کوه زاگرس است که فعالیت سیستم های باران زای آن در زمستان است. سرانجام سومین قلمرو پربارش آذربایجان و شمال خراسان است که در بهار بارش بیشتری دریافت می کند.

هدف از تدوین این مقاله، بررسی تاثیر فرهنگ در ساخت شهر در جوامع سوسیالیستی سابق، سرمایه داری غرب و ایران است که از طریق روش بررسی "توصیفی_تحلیلی" انجام شده است. فرهنگ سوسیالیزم سابق با تغییر ساخت شهرهای بلوک شرق- شکل، مکان، بافت و کارایی اقتصادی آنها را دچار تحول نمود و جنبه های ساخت شهر را بر مبنای تراکم جمعیت، دسترسی به زمین و نبود تفاوت های فضایی بین گروههای اجتماعی و اتکاء به خدمات خاص بهینه قرارداد و کوچک سازی را هویت بخشید. در غرب قبل از قرن بیستم فرهنگ (مذهبی، نژادی، زبانی، طبقاتی و الگوها...) اشکال مختلف شهرهای فئودالی، قرون وسطایی، ماقبل صنعتی و صنعتی را شکل داد. بعد از آن هم مکاتب مختلف فرهنگی (مدرنیسم، پسامدرنیسم و...) اشکال خاصی از شهرها را ایجاد کرده است. فرهنگ پیش از اسلام در ایران، تحت تسلط نظام اجتماعی و الگوهای پارسی، هلنی و پارتی ریخت شناسی و ساخت خاصی از قهندژ، شارستان را پدید آورد، به نحوی که این ساخت نمودی طبقاتی داشت. در بعد از ورود اسلام به ایران، فرهنگ تحت تاثیر اصول و عناصر اسلامی شهرها و محلات و مساکن را به وجود آورده است

در شرق ایران، در دشتی کوچک و فروافتاده شهر زابل واقع شده است. توزیع مراکز فشار و ویژگی های توپوگرافی منطقه به گونه ای است که باعث شکل گیری بادهای 120 روزة سیستان شده است. این بادها که از کوههای افغانستان در شرق ایران سرچشمه می گیرد با چرخش بر روی فلات ایران از جهت شمال غرب به جنوب شرق وارد دشت سیستان می شود. این بادها از منطقه کم ارتفاع بین ناهمواری های شرق ایران گذشته، بر سرعت آن افزوده می گردد. افزایش سرعت آنها، اثر اقلیمی آنها را افزایش می دهد که بسته به شرایط دریاچه باعث ایجاد دو نوع اقلیم متفاوت در زابل می شود؛ در سال های پرآبی که دریاچة هامون در مسیر بادهای 120 روزه دارای آب است هوای مطبوع با رطوبت نسبی مناسب را به ارمغان می آورد. در سال هایی که هامون خشک است جریان باد کف بستر دریاچه را کنده ذرات ریز خاک و ماسه را با خود حمل می نماید و محیط را آلوده می کند. در این تحقیق روابط ویژگی های کالبدی شهر زابل با جهت بادهای غالب منطقه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج بدست آمده نشان می دهد که در خیابان هایی که جهت آنها به موازات جهت بادهای غالب است، ساختمانها در حکم باد شکن عمل کرده، اثر کانالیزاسیون خیابان ها باعث افزایش سرعت بادها و تشدید اثرات نامطلوب می شود؛ در خیابان هایی که عمود بر جهت وزش باد غالب است اثر سیرکولاسیون و چرخش هوا، سبب انباشته شدن ماسه های بادی و آلودگی های محیطی می گردد. در این تحقیق پیشنهادهایی جهت کاهش آثار منفی این بادها با استفاده از تغییر در کالبد فیزیکی شهر شده است

علم جغرافیا و جغرافیاپژوهی در تمدن اسلامی و در منظر دانشوران اسلامی از اهمیتی شایان و در خور توجه برخوردار بوده است. در این نوشتار تلاش و سعی بر آن بود تا جایگاه این علم در تمدن اسلامی مورد بررسی و تأمل قرار گیرد. در آغاز به علل و عوامل رویکرد و گرایش مسلمانان به علم جغرافیا پرداخته در باب هر عامل و تاثیر آن، سخن به میان آورده ایم. در دومین مبحث به خدمات و دستاوردهای علمی اندیشمندان دنیای اسلام در شاخه های متنوع علم جغرافیا و عرضه آثار نفیس در ادوار مختلف تاریخ و تمدن اسلامی پرداخته شده است. در مبحث پایانی به اختصار با ارایه شواهد و مثال هایی به تاثیر دانش جغرافیایی مسلمانان بر اندیشه و افکار جغرافیایی اروپاییان اشاره رفته است.

بیش از 50 درصد لیتولوژی حوضه آبریز کارده در شرق زون کپه داغ را سنگهای کربناته آهکی و دولومیتی تشکیل می دهد، که علاوه بر فرم های کارستی تکامل یافته در آنها، به شدت درز و شکستگی یافته اند. از آنجا که حساسیت سیستم های زهکشی کارست به انتقال یا ورود هر گونه مواد آلاینده زیاد است، وجود هر گونه مواد آلاینده مانند تجمع زباله ها، فضولات دام ها، جریان یافتن فاضلاب ها و پساب های سکونت گاهها به رودخانه ها و زباله ریزی توسط گردشگران می تواند از جمله عوامل بالقوه در منابع آب کارست حوضه باشد. علیرغم بهره برداری از آبخان های کارستی در ارتفاعات شمال شهرستان مشهد و نیز استفاده از منابع آب های سطحی کارست به منظور آب شرب شهر مشهد، هنوز هیچ نوع اقدامات حفاظتی و یا مدیریت منابع آب کارست وجود ندارد. این مسئله یکی از مشکلات عمدة استفاده از منابع آب کارست در سطح منطقه ای و ملی می باشد و ضرورت یک استراتژی و برنامه ریزی همه جانبه را در کنترل منابع آب کارست می طلبد. هدف اصلی مقالة حاضر ویژگی های کارست ژئومورفولوژی حوضه کارده در ارتباط با حساسیت سیستم زهکشی و نیز عوامل بالقوه آلاینده ای است که به ویژه طی سالهای اخیر شدت یافته اند. این عوامل پس از شناسایی در منطقه طبقه بندی گردیده و موقعیت تمرکز آنها بر روی نقشه ترسیم شده است که می تواند برای مدیران اجرایی و برنامه ریزان حائز اهمیت باشد

بررسی بیست و هفت عنصر اقلیمی در مقیاس سالانه نشان می دهد که اقلیم ایران ساخته شش عامل است. این عوامل به ترتیب اهمیت عبارتند از عوامل گرمایی، نم و ابر، بارشی، بادی غباری و تندری. بارزترین ویژگی اقلیمی سواحل جنوبی ایران گرما و پس از آن نم و ابر و تابش است. در سراسر کمربند شمالی ایران نم و ابر آشکارترین ویژگی اقلیم است. در سواحل خزر و رشته کوههای زاگرس بارش چهره غالب اقلیم است. در زاگرس پس از بارش، تابش نقش ارزنده ای در شکل گیری اقلیم دارد. در مرزهای شرقی ایران باد و غبار چهرة معمول اقلیم است و همین عامل در سواحل خلیج فارس در درجه سوم اهمیت قرار دارد. در گوشه شمال غرب و جنوب شرقی ایران تندر عامل اقلیمی چیره است. یک تحلیل خوشه ای بر روی یک نمونه هزارتایی و بر اساس شش عامل یاد شده وجود پانزده ناحیه اقلیمی در ایران را نشان می دهد. آرایش مکانی این نواحی اقلیمی مؤید نقش همسایگی با دریاها و نیز ارتفاع در شکل گیری اقلیم های ایران است