پژوهشنامه امامیه
سال:1394 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

در آثار صدرا بحثی منسجم درباره فطرت انسانی یافت نمی شود، ولی به طور پراکنده مباحث مهمی را در این باب مطرح کرده است. واژه «فطرت» در آثار صدرا مفهوم های متعددی یافته است: استعداد تکامل، استعداد قوه کسب معارف، وجود اندکاکی و اندماجی انسان در مرتبه ذات ربوبی و حالت اعتدالی روح. هرچند اخوان الصفا برای نخستین بار آموزهٔ خداشناسی فطری را در منبعی فلسفی مطرح کردند و ابن سینا و سهروردی نیز اندیشه هایی قابل ارجاع به خداگرایی فطری دارند، ولی این صدرا است که با تمسک به نظریه اتحاد عاقل و معقول و به دست دادن تحلیلی ویژه از فرآیند ادراک و ضمیمه کردن نظریه ارجاع علیت به تشون، تقریری جدید از خداشناسی فطری عرضه کرده است. این تقریر از نخستین تلاش ها برای مستندسازی آموزه معرفت فطری خداوند، به انگاره های عقلانی و فلسفی محسوب می شود. صدرا همچنین به فطری بودن برخی ادراکات همچون استحاله ترجیح بلامرجح، و نیز برخی گرایش ها همچون کمال گرایی، حقیقت طلبی، طاعت گرایی، معصیت ستیزی و... در ساحت وجودی آدمی تصریح کرده است.

اهتمام اغلب متکلمان امامیه به استفاده از عقل، هم به عنوان ابزار کسب معرفت و هم به عنوان منبعی مستقل و معتبر، در الاهیات بالمعنی الاخص، ملهم و برگرفته از متون مقدس دینی همچون آیات و روایات است. قرآن کریم به عنوان کلام الاهی، مجموعهٔ منسجم و واحدی است که در آن هیچ گونه تعارض و اختلافی دیده نمی شود. اما آیات قرآن متشکل از دو دسته آیات محکم و متشابه است و آیات متشابه با رجوع به محکمات تاویل می شود و معنای واقعی خود را می یابد. در این مقاله، ضمن بیان دلایل فاضل مقداد در خصوص ضرورت تاویل آیات متشابه گزارشی از تاویلات وی از آیات ناظر به عضوداشتن، جهت داشتن و امکان رویت خداوند در مقابله با مجسمه (مشبهه)، کرامیه و اشاعره همراه با ذکر ویژگی های روش شناختی وی، عرضه شده است.

مرثیه در ادب فارسی سابقه ای دیرینه دارد. سرودن مراثی و مناقب برای ائمه اطهار، به ویژه امام حسین (ع)، در دورهٔ صفویه و قاجار رونق بسیار داشت. حمایت دربار از سوگ سروده های مذهبی سبب شد بسیاری از شاعران و نویسندگان در این زمینه طبع آزمایی کنند. یکی از مرثیه سرایان پرکار و کم شناختهٔ دوره قاجار حاج میرزا هادی نایینی است که در قرن سیزدهم هجری قمری می زیست. از زندگی وی اطلاعات دقیقی در دست نیست، ولی آثار فراوانی از وی به جا مانده است. این پژوهش ویژگی های یوسفیه، اثر میرزا هادی نایینی را بررسی می کند. وی این اثر را در بیست مجلس نوشته و به نظام الدوله معروف به صدر تقدیم داشته است. نثر نایینی در متن، ساده و در مقدمه به آرایه های ادبی آراسته است. مولف در یوسفیه، داستان حضرت یوسف (ع) را با وقایع جان سوز کربلا تطبیق و تلفیق کرده، در آخر هر مجلس دربارهٔ امام حسین (ع) و خاندانش مرثیه سرایی می کند. نایینی در بخش های منظوم و منثور اثر خود بر اثبات برتری شخصیت های واقعهٔ کربلا، به ویژه امام حسین (ع)، تاکید می ورزد. مطالعه مرثیه های نایینی برای بررسی سیر تطور مرثیه سرایی در ایران لازم می نماید.

از جمله آموزه های اعتقادی که جایگاه ویژه ای در نظام نامه تشیع دارد، و قوام بخش مذهب، کلید فتح ابواب معارف دین و از شاخص های تمایز شیعه از دیگر مذاهب اسلامی است، مساله امامت با ویژگی های منحصر به فرد آن است. علم امام (ع) یکی از مسائلی است که هم زمان با پیدایش اصل امامت، محل توجه و عنایت امامیه واقع شده است. در طول تاریخ علم کلام، در پذیرش کلی علم امام اختلافی بین علمای امامیه با رویکردهای مختلف وجود نداشته است. با این حال، این مساله در تاریخ خود تحولات و تطوراتی داشته که این تحولات ناشی از نگاه های متفاوت با رویکردهای مختلف به مسائل جانبی علم امام است. در مقاله پیش رو، منابع علم امام (ع) را، از نگاه عالمان دو مدرسه کلامی قم و بغداد، که با دو رویکرد متفاوت به مسائل کلامی نظر کرده اند، برمی رسیم تا با توجه به تبیین دوگانه آنان، نشان دهیم که اختلافی بین پیروان این دو رویکرد درباره منابع علم امام وجود ندارند.

کارکردهای مقاصد شریعت در فقه امامیه، هدف این مقاله است. اهتمام فقهای امامیه به مقاصد شریعت در مقام استنباط، گاه در توسعه فقه و گاهی نیز در تعمیق آن موثر بوده است. این علم در توسعه فقه با استکشاف حکم، تقیید و توسعه نصوص، جلوگیری از احتیاط های شرعی، جلوگیری از حیله های شرعی و به عنوان دلیلی در برابر اصول عملیه، و در تعمیق آن با فهم صحیح نصوص، معیاری برای رد یا قبول روایات و نیز درک عقل عملی موثر بوده است.

ظهور و بروز طیف های گسترده و متنوع با اندیشه های متقابل در حوزه مدعیان مهدویت، آموزه مهدویت و مهدی باوری را، که عامل انسجام بخش ملل و فرق اسلامی و حتی سایر ادیان الاهی انگاشته می شد، به صورت نوعی مساله و آسیب دینی و مذهبی در آورده است، چه اینکه فقدان مفهوم شناسی دقیق مهدویت در عرصه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی، عرفانی و کلامی، و همچنین تفکیک نکردن در معانی لغوی و اصطلاحی مهدویت و تعیین مصادیق هر کدام، باعث شده است هر تلاش اصلاحی، هرچند در قالب جنبش های ضد استعماری و استقلال طلبانه، نیز در زمره نهضت های مهدوی و رهبران چنین جریان هایی به عنوان مدعیان مهدویت شناخته شوند. این تحقیق با تکیه بر منابع کتاب خانه ای و با رویکرد توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخ گویی به این پرسش است که خاستگاه و عامل اصلی در دعاوی و حرکت سید محمد نوربخش کدام یک از بسترها و محرک های اندیشه ای و اجتماعی بوده است. در این مقال، پس از تحقیق، بررسی و برشمردن خاستگاه های وی در ادعای مهدویت روشن شد که ادعای مهدویت وی بیش از آنکه منشا کلامی یا حدیثی داشته باشد منشا و رویکرد صوفیانه، عرفانی، خانوادگی و اجتماعی داشته است.