چکیده فارسی:آفرینش از نگاه اسلام و هندوئیزم، نوعی ایجاد یا پدیدار شدن کثرت از وحدت است. قرآن این عمل را نتیجه امر الهی و سنت ودانته (اوپانیشادها)، آن را محصول نیروی مایای برهمن دانسته است. مفهوم امر الهی در قرآن و تفاسیر تشیع و تسنن بیان شده است. برخی محققان، با استناد به آثار اسماعیلیان، مفهوم قرآنی «امر الهی» را معادل مایا در سنت هندو دانسته اند. این پژوهش، با هدف ارزیابی این دیدگاه به مقایسه دو مفهوم «امر» و «مایا» پرداخته است. بدین منظور، شماری از اوپانیشادها و نیز آثار برجسته فرق اسلامی، از جمله اسماعیلیان مورد بررسی قرار گرفته است. حاصل یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که وجوه تمایز و افتراق امر و مایا بیش از آن است که بتوان بر این همانی دو مفهوم حکم کرد. چکیده عربی:الخلقة حسب تعالیم الشریعة الإسلامیة والدیانة الهندوسیة هی إیجاد للکثرة من الوحدة، وقد اعتبرها القرآن الکریم بأنّها نتیجةٌ لأمر الله تعالی فی حین أنّ أصحاب فکر الفیدانته (أبانیشاد) یقولون إنّها ثمرة قدرة المایا البراهماتیة. وقد تمّ بیان معنی الأمر الإلهی فی القرآن الکریم وضمن تفاسیر الفریقین شیعةً وسنّةً، وبعض الباحثین استندوا إلی التراث الفکری للفرقة الإسماعیلیة واعتبروا مفهوم الأمر الإلهی مترادفاً مع مفهوم الشاکتیزم والمایا لدی الهندوس.الهدف من تدوین هذه المقالة إجراء دراسةٍ مقارنةٍ بین مفهوم "الأمر" فی مختلف آثار الفرق الإسلامیة وبما فیها الإسماعیلیة ومفهوم "مایا" لدی الفیدانته (أبانیشاد)، وقد أثبتت النتائج وجود اختلافٍ کبیرٍ بینهما ولا یمکن القول إنّهما متشابهان.

چکیده فازسی:اهل سنت و امامیه در نادرستی انتساب معنای لغوی بداء به خداوند اتفاق نظر دارند، هرچند اهل سنت بر این پندارند، که امامیه معنای لغوی بداء را به خداوند نسبت می دهد، معنایی که مستلزم انتساب لوازمی چون جهل و ندامت به آن ساحت ربوبی است. البته اخبار و احادیث امامیه که شمار آنها به حد تواتر می رسد، بداء را به خداوند نسبت داده اند و بزرگان امامیه درصدد تبیین معنای بداء در آن اخبار برآمده اند. فرق منسوب به شیعه هم در باب بداء مواضع مختلفی دارند. فرقه ای چون زیدیه انتساب بداء به خداوند را صریحا نفی می کند و همانند اهل سنت بر امامیه به خاطر اعتقاد به بداء، اعتراض می کند. اسماعیلیه هم به سبب تعارض باور به بداء با امامت اسماعیل، بداء را نپذیرفته اند. کیسانیه بداء را همان نسخ می دانند. غلات هم با آنکه همواره مورد لعن و تکفیر بزرگان امامیه بوده اند، به بداء اعتقاد دارند. نوشتار پیش رو درصدد است مواضع بزرگان امامیه را در برابر فرقه های چهارگانه مزبور تقریر کند. چکیده عربی:انّ الامامیة و اهل السنة یتفقون علی عدم صحّة نسبة المعنی اللغوی للبداء إلی الله سبحانه وتعالی؛ مع انّ أهل السنة یتوهّمون أنّ الإمامیة ینسبون المعنی اللغوی للبداء إلی الله سبحانه وتعالی. والحال، اَنّا نری أن القول بهذه النسبة یستلزم نسبة الجهل والندامة إلی الساحة الربوبیة. وبالطبع ثمّة عدد کبیر من الأخبار والأحادیث الإمامیة المتواترة تدلّ علی نسبة البداء إلی الله سبحانه وتعالی، وقام کبار علماء الإمامیة بتبیین معنی البداء فی تلک الأخبار؛ و لهذا نری أنّ هناک مواقف مختلفة للفرق المنسوبة إلی الشیعة تجاه معتقد البداء. إنّ بعض الفرق کالزیدیة ینکرون بصراحة نسبة البداء إلی الله سبحانه وتعالی، ویحتجّون کأهل السنّة علی الإمامیة لاعتقادهم بالبداء ویعترضون علیهم. و رفض الإسماعیلیة معتقد البداء بسبب تعارضه مع إمامة إسماعیل؛ و یری الکیسانیة أنّ البداء هو النسخ. والغلاة مع أنّهم کانوا دائماً فی معرض اللعن والتکفیر من قبل کبار علماء الإمامیة؛ ولکن یعتقدون بمعتقد البداء. أمّا الباحث فی المقالة التی بین یدی القارئ الکریم، فهو بصدد تقریر مواقف کبار علماء الإمامیة تجاه الفِرق الأربعة المذکورة آنفاً.

انطلاقاً من اعتقاده الصریح بالإمامة٬ ینظر المذهب الإسماعیلی إلى الغدیر نظرة خاصة بوصفه انعکاساً لإمامة الإمام علی (علیه السلام). تشیر أقدم المصادر فی التراث الإسماعیلی إلى هذا الاهتمام. و بعد قیام الدولة الإسماعیلیة و صعودها إلى مستوى الخلافة و الإمبراطوریة الفاطمیة و اتّخاذها من شمال أفریقیا (تونس الحالیة) عاصمة لها٬ و القاهرة لاحقاً٬ تحوّل تکریم یوم الغدیر إلى أحد المناسبات و الأعیاد الخاصة عند الإسماعیلیین. و یبیّن ما وصلنا من المصادر التاریخیة فی هذا الصدد عظمة احتفالات الغدیر و طقوسه فی مصر٬ و کذلک فی بلاد الشام و الیمن٬ و ما یتضمنه هذا الیوم من عبادات خاصة مثل الصلاة و الدعاء فی لیلة الغدیر و نهاره٬ و التصدّق٬ و نحر الأضاحی٬ و انطلاق الاستعراضات العسکریة بحضور الخلیفة و سائر المسؤولین٬ و تقدیم الصلات و الهدایا٬ کلّ هذه من الشعائر الفاطمیة التی کانت تقام فی هذا الیوم. کما تعدّ خطبة العید واحدة من الشعائر المشهورة فی احتفالات الغدیر فی ذلک الوقت٬ و التی کانت تشکّل مناسبة للقیام بمراجعة تاریخیة للغدیر و تعلیم المعارف و الطقوس الشیعیة. التراث الشعری الفاطمی فی موضوع الغدیر هو من بین المحاور التی سنتناولها فی هذه المقالة.