زبان و ادب فارسی
سال:1391 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:8

«وجود» و مباحث مربوط به آن در عرفان اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این میان، بزرگان دو سلسله کبرویه و سهروردیه نظرات چشمگیری ارائه داده اند. در نوشتار حاضر وجود و فروعات آن از جمله اسماء و صفات الهی، تجلی و مشاهده از منظر هر دو سلسله مورد بحث و فحص قرار گرفته است. ازین رو سعی بر این است ابتدا به دیدگاه های مشایخ بزرگ این دو طریقت عرفانی اشاره و تفاوت و تشابهات موجود در آراء آن ها ذکر شود. اکثر بزرگان این دو سلسله وجود را با خداوند متعال یکی دانسته اند و بعضی از ایشان در رابطه ارتباط وجود با جهان هستی و انسان تاکید می کنند که وجود واقعی از آن خداوند است و سایر مخلوقات تجلیات او هستند. از جمله سعدالدین حمویه و عزیز الدین نسفی به کرات اذعان می کنند که خداوند هستی نیست نمای و همه مخلوقات نیستی هستی نمای هستند. لازم به ذکر است ارجاعات داخل متن از نوع نقل به مفهوم است نه نقل به عین.

مضمون آفرینی، ایجاد و یا کشف رابطه و پیوند تازه میان امری ذهنی با عینی است که در ظاهر هیچ پیوندی میان آن ها نیست. از این رو آن را نوعی تظاهر فرمیک ظرفیت های زبانی و نوعی موضع گیری خاص در قبال امکانات زبان شعر دانسته اند. این هنر یکی از ویژگی های سبک هندی است که غزل این سبک را کلا از ابتذال نگاه داشته است، زیرا شاعر حق نداشته یک مضمون کهنه را تکرار کند. بدین ترتیب یکی از امتیازات عمده شعر عصر صفوی به طور عام و سبک کلیم با دیگر شعرای قبل از او به طور اخص، تغییر جهت خلاقیت های ادبی از تصویرسازی به «مضمون آفرینی» است. کلیم با خلق مضامین تازه در قالب غزل، نقش بسزایی در ادب فارسی ایفا کرد. برای همین است که در دیوان او همه جا مضمون تازه می جوشد و تصاویری نو در موضوعاتی جزئی به چشم می خورد. در مقاله حاضر سعی می شود پس از تعریف «مضمون آفرینی»، روش کلیم کاشانی در این هنر بررسی شود.

مکتب ادبی ناتورالیسم در نیمه دوم سده نوزدهم میلادی در فرانسه توسط «امیل زولا»، رمان نویس فرانسوی بنیاد گذاشته شد و سپس دامنه نفوذ آن به برخی کشورهای اروپایی و امریکا کشیده شد. این مکتب در پایان امپراتوری دوم در فرانسه با الهام گرفتن از نظرات فلسفی- ادبی «تن»، منتقد بنام فرانسوی و به تاثیر ریشه دارتر، کارهای بزرگ فیزیولوژیست ها و پزشکان و طب تجربی «کلود برنار» به وجود آمد. تاثیرپذیری عمده این مکتب از نظر شکل ظاهر از نظریه های بیولوژیکی «داروین» و هم چنین کاربرد عقاید فلسفی «اگوست کنت» و... در مطالعات اجتماعی و استعمال عقاید تن در نظریه های «جبر علمی» در ادبیات است. این ها (عقاید فلسفی کنت و تن) در تفسیر روابط زندگی بر اساس تحولات اجتماعی و تاکید بر دیدگاه های مربوط به هستی انسان از اصول کاربردی و مهم ناتورالیسم به شمار می روند. بر این اساس اعتقاد ناتورالیست ها این است که انسان تمایل به عینیت دارد و رفتار او مانند کار یک ماشین به شمار می رود و درباره آن مثل یک ماشین قضاوت اخلاقی ناممکن می شود؛ چراکه به حکم عوامل سه گانه وراثت و محیط و لحظه محتوم است؛ از این رو می توان با داشتن دانشی از مکانیزم پدیده های فطری در انسان قطعات متحرکه ظهور عقلانی و احساساتی اش را تحت تاثیر و نفوذ وراثت و محیط و لحظه نشان داد و هم چنان که یک دانشمند طبیعی در سلسله حوادث و علل و موجبات آن ها تحقیق می کند، در ادبیات نیز چنین تحقیقی لازم و عملی است؛ زیرا هنرمند هم مانند شیمی دان و زیست شناس یا فیزیک دان می تواند با مواد کارش «تجربه» کند. در این مقاله سعی شده است داستان های ناتورالیستی آثار محمود دولت آبادی، شناسایی و در حد توان شرح و بررسی شود؛ تا از این دریچه بهتر بتوان به جهان بینی و دنیای اندیشه این نویسنده توانمند نظری افکند. با این تعریف که ناتورالیسم نویسندگان ایران- نه به تمام و کمال- تاثیرپذیر از ناتورالیسم نویسندگان غربی، به ویژه نویسندگان آمریکا و فرانسه است.

نفوذ زبان فارسی در هند که از اواخر قرن نخست هجری با حمله مسلمانان ایرانی برای فتح هند آغاز شده بود با استقرار سلسله های حکومتی فارسی زبان و ایرانی در آنجا بیشتر شد و در دوره صفوی به نهایت رسید. در این دوره بسیاری از هنرمندان و شاعران و نویسندگان ایرانی به هند رفتند و در آنجا ساکن شدند و بسیاری از هندیان نیز فارسی آموختند و بدین زبان آثاری پدید آوردند. عبدالباقی نهاوندی یکی از کسانی است که در چهل سالگی به هند رفت و در آنجا مآثر رحیمی را که کتابی است در تاریخ و رجال هند تحریر کرد. در این کتاب به طور ویژه آثار و اخبار عبدالرحیم خان خانان و ویژگی های شخصیتی و حسب و نسب وی، و خدمتکاران و دوستان و شاعران او معرفی شده است و به صورت فرعی مطالبی درباره پادشاهان گذشته-ی هند و نورالدین محمد جهانگیر غازی و سلسله وی نیز وجود دارد. در این مقاله کوشش می شود که این اثر ارزشمند و مولفش معرفی گردد.

فروغ فرخزاد زنی منحصر به فرد در تاریخ ادبیات ایران است. اشعار او به ویژه در دو دفتر آخر، شرح حال دغدغه ها و دردهای انسان هم عصر او است و حاوی اندیشه ها و تفکراتی متفاوت و خاص اوست. این اندیشه های خاص بی شک و به طور ناخواسته نشات گرفته از ناخودآگاه جمعی شاعر است. نمادهای به کار رفته در شعر فروغ می تواند معنای بسیار عمیق تر و فراگیرتر از آنچه شاعر اندیشیده، داشته باشد که با رمزگشایی این نمادها و کهن الگوها، بررسی خاستگاه ها و یافتن تجسم بیرونی آن در بطن جامعه و فرهنگ، خواننده و یا منتقد می تواند به درک لایه های عمیق تر شعر و ذهنیت شاعر راه پیدا کرده و منجر به خوانش شعر با تاویل های متفاوت می شود. با این تعاریف، این تحقیق سعی دارد تا با استفاده از یکی از شاخه های نظریات نقد تحلیل روانکاوانه (نقد اسطوره شناسی) به بررسی کهن الگوها، تفسیر و تحلیل خاستگاه های فرهنگی و اجتماعی آن ها در شعر «آن روزها» بپردازد. تمرکز اصلی این تحقیق روی نظریه نورثروپ فرای (1991-1912) در زمینه وجود چهار فصل اسطوره ای در هر اثر ادبی بنا نهاده شده است. بر اساس نظریه فرای شعر «آن روزها» گذار و استحاله پر رمز و راز سوژه شعر از دنیای معصومیت به دنیای تجربه را بیان می کند. تعابیر و تصاویر این گذار از مرحله عاشقانه به مرحله ترتزیک زندگی سوژه با تعاریف فرای از میتوس تابستان و زمستان همخوانی دارد که در این تحقیق مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

نگاه ساختاری به آثار ادبی به سبب بررسی عناصر درون متنی و کشف الگوی پیوند آن ها، زمینه های دریافت شایسته تر از ماهیت ادبیات را فراهم می آورد و با ارائه شگردهای خلق آثار برتر ادبی می تواند به گسترش الگوهای پردازش اثر ادبی کمک کند. گروهی از منتقدان ساختارگرا به فرم های روایی و بررسی عناصر داستان و قوانین ترکیب آن ها پرداخته اند. از جمله «تزوتان تودوروف» و «کلود برمون» با ابداع نظام های مبتنی بر نمایش شکل واره ای برای روایت، هر یک طرحی، بر پایه چگونگی روابط بین کوچک ترین واحدها پیشنهاد می کنند. در پژوهش حاضر طرح دو حکایت از بوستان سعدی به عنوان یکی از اجزاء تشکیل دهنده آن ها، بر اساس الگوهای این ساختارگرایان، بررسی و تحلیل شده است. هدف این پژوهش شناساندن هر چه بهتر نظریات تودوروف و برمون و بررسی میزان انطباق حکایاتی از بوستان با پژوهش های آنان و تحلیل ساختاری آن حکایات بر پایه آن نظریات است. روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیلی است و نشان می دهد که ساختار روایی حکایات بوستان با نظریات ساختارگرایان مورد بحث منطبق است.

آنچه در این مقاله بررسی شده است یکی از مسایل مهم حیات فکری انسان- به طور عام- و عرفا از جمله جلال الدین محمد- بطور خاص- است و آن مساله مرگ و تحلیل نگاه های مربوط به آن است. مولوی در باره مرگ سخنان ژرف و پر مغزی دارد. برای بررسی این پدیده آثار مولوی به ویژه مثنوی و فیه ما فیه بررسی شده است و تمام سخنان و تمثیلات مولانا در این باب استخراج و جمع بندی و تحلیل شده است. مرگ در آثار مولوی در دو منظر کاویده شده است: مرگ به طور کلی که به سراغ همه خلایق می آید و همگی از آن مرحله در عمرشان عبور خواهند کرد و دیگری مرگ اختیاری که از حیث معرفتی، مبنای قرآنی و حدیثی دارد. مولوی در جای جای آثارش در خصوص مرگ اختیاری با آوردن تمثیلاتی بسیار دقیق به تصویر این پدیده پرداخته و نسبت به دیگر صوفیه ای که در این باره سخن گفته اند بهتر و بیشتر توانسته است شناخت خود را از آن به خواننده آثارش انتقال دهد.

ادبیات وسعتی بی کرانه دارد و یک مفهوم ادبی در قالب نثر یا نظم و یا مخلوطی از هر دو ارائه می شود. آنچه نظم را از نثر متمایز می کند علاوه بر عاطفه و خیال موسیقی خاصی است که نظم داراست و این به معنی انکار وجود موسیقی در نثر نمی باشد، اما غنای موسیقایی درنظم بسیار بیشتر از نثر است. موسیقی انواعی دارد؛ از انواع موسیقی شعر، موسیقی بیرونی است که مربوط به وزن شعرمی باشد و یکی از شاعران توانا و نامی در ادبیات فارسی؛ سنایی غزنوی؛ در بکار بردن این موسیقی با هنرمندی تمام ظاهر شده است. هرچند در بین غزل های او درصد بسیار کمی ایراد وزنی دارد و این ناشی از اهمیت داشتن معنی بر قالب و ظاهر شعر در نزد این شاعر توانا است. در این مجال سعی بر این است که موسیقی بیرونی غزل های سنایی غزنوی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.