ادبیات صوفیانه گستره وسیعی است که تجلی گاه آرای دیگرگون عرفا و صوفیه در حوزه های گوناگون است. حوزه ابلیس شناسی یکی از آن جمله هاست. در تاریخ تصوف اسلامی ابلیس از دو زاویه نگریسته شده است؛ در نگاه نخستین که از جانب سنیان جبری است، ابلیس چهره ای مطرود و ملعون دارد و سزاوار جهنم جاویدان و در نگاه دیگر که بر اساس توحید اشراقی صورت می گیرد به دفاع از ابلیس برخاسته و او را مستحق عذاب نمی دانند و دستور سجده را آزمایش و ابتلای الهی می دانند. در این نوشتار ابتدا نظریات ابلیس شناسانه مولانا جلال الدین بلخی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد سپس به پیشینه نگرش دوم که جایگاه عرفای بزرگی چون حلاج، سنایی و احمد غزالی و عین القضات است، پرداخته می شود.

ناامیدی از بخشایش خداوندی از بنیانی ترین ویژگی های شخصیت ابلیس است که از دیرباز بر آن انگشت گذاشته اند. در مثنوی و غزلیات شمس ابلیس همان شخصیت رانده، لعین و ناامید است، اما مولانا در لحظه هایی ویژه سرور مهجوران را در چشم انداز امید جای می دهد و داستان آفرینش را از زاویه ای دیگر می نگرد. این چشم انداز با سنت دفاع از ابلیس در فرهنگ عرفانی ما پیوند می گیرد؛ سنتی که خود خلاف آمد رویکرد سنت عرفانی به ابلیس است؛ سنتی محدود و مهجور اما چشمگیر و تامل برانگیز. اشاره به امیدواری ابلیس هر چند پیش از مولانا نمونه های پراکنده و انگشت شماری دارد، شیوه بیان و نگاه مولانا در این زمینه یگانه است؛ نگاهی که پرورده نظام جهان شناختی اوست. نکته درخور دقت آنکه حتی در میراث عارفانی که از ابلیس دفاع کرده اند تکیه و تاکیدی هم سنگ مولانا دراین باره نیست و ابلیس بیشتر در سیمای عاشقی تراژیک نمایان می شود.

این مقاله به گفت وگوی عارفان با ابلیس پرداخته است. در مجموع سی و هشت گفت وگو از متون ادبیات عرفانی انتخاب شده که آن ها را از جهات گوناگون همچون تصویر ابلیس، زمان و مکان، جملات، آغازکننده سخن، یک طرفه یا دوطرفه بودن گفت وگوها در دیدار با ابلیس، آشنا بودن او برای عارفان، عناصر داستان و مانند آن بررسی کرده ایم. نتیجه چند مورد به صورت آماری داده شده است.

ابلیس از جنس ملائکه بوده و دلایل عقلی و نقلی نیز در تایید آن وجود دارد. قرآن کریم متناسب با فرهنگ مخاطبان اولیه خود ابلیس را از جن معرفی کرده است زیرا عرب جاهلی به هر موجود پوشیده از نظر «جن» می گفت. در قرآن کریم گاه لفظ جن به جای ملائکه به کار رفته است. ابلیس می تواند بر بندگان عاصی خدا مسلط شده و آنان را دچار وسوسه یا حتی بیماری جسمی نماید. عرب جاهلی ابلیس را مظهر پلیدی ها و مار را مظهر ابلیس می شناخت.

در ادبیات ملل اسلامی درباره ابلیس و طرد یا دفاع از او، به تلویح و تصریح، سخنان بسیار زیادی گفته شده است. برخی از عارفان نامی ایران، در خصوص اهمیت بنیادین این شخصیت مهم قرآنی، حقایق زیادی را در آثارشان آشکار کرده اند. عطار، یکی از برجستگان بادیه سلوک، در باب تمرد و تقرب ابلیس در مقابل درگاه حضرت عزت، نظریاتی متناقض در آثارش بیان کرده است؛ وی گاهی ابلیس را ابزار خداوند دانسته که همه اعمال او بر اساس قضا و قدر بوده است. در این تصویر، عطار هیچ تقصیری را بر ابلیس وارد ندانسته و او را در کسوت یک قربانی اندوهبار نمایش داده است که رازی شایسته را جست وجو می کند و گاهی ابلیس را به علت طغیان علیه مشیت الهی محکوم کرده و او را دشمن نفرت انگیز خداوند دانسته است. نگارنده در این مقاله، به روش تحلیلی و توصیفی، به نقد و بررسی جهان بینی عطار در باب ابلیس پرداخته است.

در تاریخ تصوف گروهی از عارفان به دلیل ستایش هایی که بر خلاف اهل شریعت از ابلیس کرده اند، مدافع او محسوب می شوند، کسانی چون حلاج، عین القضات همدانی، احمد غزالی، خرقانی و ... از این گروه اند دفاعیّاتی که در این زمینه مطرح شده است حول دو محور اصلی امر و ابتلا و اعتقاد به عبادت عاشقانه و شهود عارفانه دور می زند. سنایی غزنوی با غزل منتسب به وی با این مطلع: با او دلم به مهر و مودت یگانـه بـود                                  سمیرغ عشق را دل من آشیانـه بـودظاهراً در این گروه از عرفا جای می گیرد. هدف این پژوهش پاسخ به این مسئله است که با توجه به دیدگاه های غالب سنایی در آثارش درباره ابلیس، آیا واقعاً می توان او را در گروه عارفان ستایشگر ابلیس جای داد یا در صحت انتساب این غزل به وی باید شک و تردید روا داشت؟ با جمع بندی رئوس مطالب و تحلیل ابیاتی که سنایی در توصیف ابلیس در حدیقه، دیوان و مثنوی های خویش آورده است، می توان به این نتیجه رسید که مضمون این غزل خارج از حوزة فکری، نوع نگرش و بینش عرفانی سنایی است؛ اما از آنجایی که این غزل تقریباً در همه نسخه های موجود در دیوان سنایی وجود دارد، نمی توان به صراحت نظر داد که این غزل از سنایی نیست و بهتر است در صحت انتساب آن به سنایی شک کرد.