موضوع این مقاله «مقایسه ی کاربرد معنایی سیمرغ در منطق الطّیر عطّار و مثنوی معنوی مولانا» می باشد. عطار و مولانا سیمرغ را در چند معنای گوناگون به کاربرده اند؛ تا به کمک آن اندیشه های عارفانه ی خود را به خوبی القا کنند. در این مقاله به معرفی سیمرغ به عنوان پرنده ای افسانه ای که در ادبیات عرفانی جایگاه ویژه ای دارد، پرداخته شده است. سیمرغ و کوه قاف در منطق الطّیر و مثنوی از کنایات معروف عرفانی هستند. هم عطّار و هم مولانا، سیمرغ را برای ذکر اندیشه های والای معنوی و عرفانی خود که در ذهن داشته اند؛ با تکیه بر رموز عرفانی در کتب خویش به کار می برند. در این مقاله کوشش شده است تا به معرّفی، تحلیل، کاربرد معنایی و مقایسه ی سیمرغ منطق الطّیربا مثنوی پرداخته شودو به رموز و نهادهای نهفته در به کارگیری سیمرغ از جانب هر دو شاعر در کتب مهم خویش و هم چنین به نقش سیمرغ در سلوک عملی اشاره شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

سخن از صفیر سفیر عالم معرفت، شهید طریق غربت، سیمرغ قاف الفت، شهاب ثاقب افق آسمان حکمت، شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی است.جان کلام، جای گاه و مقام «صفیر سیمرغ» اوست. بررسی و تحلیل اندیشه ای سترگ در اثری بزرگ، که به ظاهر رساله ای محمل در عرفان و بیان مدارج سلوک و اسرار معرفت است. که حکم کتابی مفصل دارد که گویا به ضرورت تعلیم به صورت کوتاه و موجز درآمده است.

اسطوره ها که زبانی سرشار از رمز و راز و ابهام دارند، واقعیت هایی جذاب و غیر قابل انکار در عرصه ادبیات سنتی، متون عرفانی و شعر معاصرند. از شاعران کلاسیک، فردوسی، رکن استوار و سترگ ادبیات حماسی، به روشنگری و برجسته سازی اسطوره ها مبادرت ورزیده است. احیای مجدد اسطوره های آغازین و آشکار کردن حقیقت مینوی آن ها، دﻻیل بیرونی و درونی دارد. دﻻیل بیرونی را باید در حرکت تمدن و فرهنگ در طول تاریخ و دﻻیل درونی را باید در ادبیات عرفانی جست وجو کرد. موضوع درخور پژوهش، بازآفرینی و تکرار دیگرگونه این اسطوره ها در ادبیات عرفانی است که از نوعی بازگشت به اصل، تکاپو برای تولدی دیگر و میل به جاودانگی در آدمی حکایت می کند. راه یافتن اسطوره سیمرغ از حماسه به بسیاری از رساله الطیرهای عرفانی، اهمیت بازآفرینی این اسطوره را نشان می دهد. نگارنده به لحاظ محدودیت مقاله، صرفا به بازآفرینی اسطوره سیمرغ و ققنوس در شعر کلاسیک، متون عرفانی و شعر معاصر می پردازد، زیرا نشان دادن نقش مهم این اسطوره ها در پیوند بین گذشته و حال و در سیر زمان با حفظ جنبه قداست مینوی آن هاست و اینکه بازآفرینی و تکراری دیگر از اسطوره ها، در واقع تجلی و تداوم همان امر مینوی است.

مثنوی یکی از بزرگ ترین آثار عرفانی و اندیشگانی و ادبی به زبان فارسی است که در جهان شرق و غرب، آوازه یافته است. بسیاری از دانشمندان و شاعران و فیلسوفان جهان به مطالعه و خواندن مکرر آن میل پیدا کردند و برخی بر آن شرح و نقد و تقریظ نوشتند. در ایران نیز از قدیم الایام خصوصا درویشان و عارفان و شارحان زبان عرفانی، با مثنوی انس و الفت داشتند و شروحی بر آن نوشته اند. بنابراین، برخی از نویسندگان در مقالات و کتاب شناسی هایشان به معرفی آثاری پرداخته اند که یا به شرح مثنوی پرداخته شده، یا در باره مطالبی از آن کتاب سخن رفته است؛ اما تاکنون کسی به گونه ای مستقل و منفرد به این موضوع نپرداخته که خود مولانا در کتاب مثنوی چه نگاه و نظری به این کتاب شریف داشته است. بنابراین، در این مقاله، ما به طور ویژه و بیش تر به صورتی اماری و تشریحی به این موضوع پرداخته ایم تا مشخص گردد که مثنوی از دریچه مثنوی و از نظر خداوندگارش چه جایگاهی دارد. در مجموع شش دفتر مثنوی مولانا به طور مستقیم و غیرمستقیم از مثنوی یاد کرده است. جز متن اشعار، این یادکرد و تشریح در دیباچه های شش گانه دفترها نیز به طور چشمگیری آمده است که در این مقاله به شرح و بسط آن پرداخته شده است.

سیمرغ از نمادهای پرمعنی در ادب و حکمت عرفانی و متون فلسفی است. بسیاری از متفکران عالم فلسفه و حکمت و عرفان، این واژه را از بهترین دلالت معنوی و وسیله ای مناسب در استخدام مفاهیم بسیار ظریف و عمیق تشخیص داده و از آن استفاده کرده اند؛ به همین سبب ساحت گسترده ای از معانی بلند به این حقیقت افسانه نما اختصاص یافته است.در این مقاله، مفاهیم محوری سیمرغ در گستره های متنوع از اساطیر تا فلسفه و معارف عرفان و تجارب سلوکی بررسی شده و برای نخستین بار مشابهت های معنوی آن با مبانی امام شناختی در شیعه امامیه مورد تطبیق و تحلیل قرار گرفته است. از فواید این مقاله، تبیین مباحث انسان شناختی عرفانی از طریق رویکردی مشترک به معارف دینی، جستارهای فلسفی و حکمت و ادب عرفانی است.

«عمل»، در کنار اعتقاد قلبی و اقرار زبانی، یکی از سه پایه دین ورزی را تشکیل می دهد و در واقع بدون آن همه سلوک دینی و معنوی انسان مختل می شود. مولانا ازجمله عارفانی اندیش مند است که در سرتاسر کتاب ارجمند خود، مثنوی معنوی، توجهی فراوان به مساله «عمل» کرده است. سخنان او در این باره آن قدر گسترده و ژرف است که طرح همه آن ها در حوصله یک مقاله مختصر نمی گنجد و از آن جا که بخشی عظیم از سخنان مولانا در این مورد، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زوایای مختلف این مساله را بررسی کرده است، در مقاله حاضر مساله «رابطه عمل و پاداش ان» را در مرکز توجه خود قرار داده و کوشیده ایم سخنان او در این زمینه را گرداوری، دسته بندی و تحلیل کنیم. بطور کلی می توان گفت که مولانا در مورد رابطه عمل و پاداش آن، مسایل زیر را مطرح کرده است: فناناپذیری اعمال، بی پاسخ نماندن اعمال، یگانگی پاداش و عمل، پیوند رنج ها و قبض های روحی با کارهای ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، کافی نبودن عمل برای دستیابی به حقیقت (ترک عمل)، گسترش مهارناپذیر آثار عمل و بالآخره عمل بلاعوض. پیش گفتار مقاله هم به بحثی آسیب شناسنانه در مورد نگاه جامعه ایرانی به مساله عمل و پاداش اختصاص یافته و سه اسیب اساسی در این زمینه را معرفی کرده است: جداسازی عمل از پاداش آن، اعتقاد به ملازمت ایمان و بدبختی در دنیا و بالآخره بی توجهی به فرهنگ کسب و کار.

سیمرغ پرنده ای اساطیری است که از گذشته های دور تاکنون در حوزه تفکر، تمدن، فرهنگ و اندیشه ی ایرانیان بال­ و­ پر­ گشوده و در اشکال گوناگون خود را به­ نمایش­ گذاشته­ است. قدیمی ترین متن حاوی اسطوره ی سیمرغ، اوستاست و در حوزه ی زبان و ادبیات فارسی، شاهنامه از مهم­ ترین مجال های ظهور سیمرغ است و در قرن ششم، سیمرغ در حیطه ی ادبیات عرفانی نیز تجلی­ می یابد. این پرند­ ه ی اساطیری در هر دوره با نقش و رنگ متناسب آن زمان بروز و ظهور داشته­ است. سبک هندی سبک مضمون­ آفرینی با ایده های گذشته است و صائب تبریزی از بزرگ ترین شاعران این سبک به­ شمار­ می رود که در دوره رکود عرفان، به مضامین عرفانی بسیاری توجه­ نشان­ داده­ است. در این مقاله که به شیوه توصیفی-تحلیلی انجام­ شده­ است، برآنیم تا چگونگی بروز و ظهور سیمرغ اساطیری-حماسی و سیمرغ عرفانی را در شعر صائب بررسی­ کنیم. بنابراین سؤال موردنظر این است که با­ توجه­ به تلاش های گوناگون صائب برای مخالف خوانی و مضمون آفرینی در حوزه­ های مختلف، وی از سیمرغ چگونه برای مضمون سازی استفاده­ کرده­ است و بیشتر در چه حوزه و برای بیان چه مفاهیمی از این پرنده اساطیری بهره­ گرفته­ است؟ پژوهش نشان­ می دهد که صائب علاوه­ بر بهره گیری از داستان سیمرغ اساطیری در شاهنامه، از سیمرغ عرفانی در منطق الطیر نیز بهره­ گرفته­ است و ابهت، جلال و شکوه سیمرغ، عنصری برگرفته از هر دو حیطه ی حماسی و عرفانی است که در شعر صائب به­ زیبایی استفاده­ شده­ است.

به سبب شباهتهای متعددی که میان درخت و کوه وجود دارد، سیمرغ شاهنامه از درخت ویسپوبیش به کوه البرز نقل مکان می کند. سیمرغ، سئن یا مرغو سئن اوستا در شاهنامه نیز حضور خود را با تفاوتهایی حفظ کرده است. اگر سیمرغ اوستا چهره ای آیینی و پذیرفته دارد. شاهنامه چهره ای اهریمنی را نیز در داستان اسفندیار به آن افزوده است. آشیانه سیمرغ در اوستا بر درخت ویسپوبیش و در شاهنامه بر فراز کوه البرز است. پژوهشهای مربوط به شاهنامه و شناخت اساطیر ایران، به علل و عوامل تغییر مکان سیمرغ در شاهنامه (و متون تاریخی، فلسفی و عرفانی دوران اسلامی) توجهی نکرده و از آن در گذشته اند. مقاله حاضر نشان می دهد به سبب تاثیرات آیین مهر، حضور عناصر مهری چون خورشید و آب در داستانهای مربوط به سیمرغ، همسانی سیمرغ و عقاب (یکی از پرنده های مهری) و نیز شباهتهای میان کوه البرز و درخت ویسپوبیش، سیمرغ اوستا و متون پهلوی در شاهنامه و سایر متون دوران اسلامی بر فراز کوه البرز آشیان گرفته است. اطلاق سئن به عقاب و سیمرغ، همسانیهای موجود میان این دو پرنده، یکی پنداشتن مهر و خورشید، شباهت آنها با سیمرغ، جاندار انگاری کوه، رشد آن چون درخت، مرکزیت، حضور عنصر هوم و آب در کنار کوه و درخت در اوستا و نشانه های موجود و موید در سایر فرهنگها به خصوص هند، اسباب و علل تغییر مکان آشیانه سیمرغ بوده است.