یکی از دستاوردهای انقلاب مشروطه پویایی حیات روزنامه نگاری مستقل و انتقادی در ایران بود. از نمایندگان برجستة این شیوة روزنامه نگاری علی اکبر دهخدا بود که مقالات وی در روزنامة صور اسرافیل فصل جدیدی در حیات روزنامه نگاری ایران گشود. فعالیت دهخدا در استبداد صغیر با انتشار صور اسرافیل سوئیس و سروش استانبول ادامه یافت. بررسی مقالات سروش می تواند به روشن شدن ابعادی از یک مقطع مهم و پرتلاطم تاریخ ایران کمک کند. مبنای این پژوهش بررسی و تحلیل محتوای سروش استانبول در چند محور است. نتیجة این بررسی حاکی از آن است که سروش را می توان پیشگام طرح موضوعاتی دانست که عمدتاً با مسئلة استقلال و تمامیت ارضی ایران پیوند داشت و زمینه ساز یک گفتمان تجددگرا در فرهنگ سیاسی این زمان شد. به نظر می رسد این تحول پس از مشروطه نخست در روزنامة سروش بازتاب یافت و سپس در مجله هایی چون کاوه، آینده و ایرانشهر وجه آشکاری به خود گرفت.

چکیده فارسی: یکی از نظریات ارائه شده در پدیدارشناسی وحی، نظریه «رؤیاهای رسولانه» سروش است. این نظریه، وحی را گزارشات پیامبر از رؤیاهای وی می داند. پژوهش حاضر، این نظریه را از جهت توجیه و لوازم خودگفته نظریه پرداز، بدون پرداختن به دیگر لوازم و نتایج منفی آن، نقد و بررسی کرده است. به نظر می رسد مهم ترین اشکال نظریه، مربوط به مقام توجیه و ذکر دلایل ناکافی در اثبات مدعای اصلی آن یعنی رؤیاانگاری وحی است. این نظریه در مقام توجیه مرتکب مغالطات متعددی چون «خلط نسبت»، «دلیل نامربوط» و «تعمیم شتاب زده» شده است و جامعیت لازم را در رجوع به منابع و تحلیل ساختاری قرآن ندارد. علاوه بر اینکه با نظرات دیگر سروش، چون نظریه بسط تجربه نبوی در تعارض است. این نظریه نه تنها فواید برشمرده نظریه پرداز را ندارد؛ بلکه در عینِ نگشودنِ پیچیدگی های موجود در تفسیر قرآن، خود در غموضِ «تعبیر» افتاده است و نه تنها معضلات کلامی را حل نکرده است، بلکه معضلات جدیدتری چون چگونگی حجیت رؤیاهالای رسولانه ایجاد کرده است. چکیده عربی: من النظریات المطروحة فی التعرف على ظاهرة الوحی، نظریة «الرؤیا الرسولیة» التی طرحها عبد الکریم سروش. تدّعی هذه الاطروحة أن الوحی هو عبارة عن تقریر النبی لما شاهده فی عالم الرؤیا. هذا البحث، یسلط الضوء على هذه النظریة وینقدها من حیث مبرراتها ولوازمها التی طرحها المنَظّر، دون تناول تداعیاتها الاخرى وما یترتب علیها من نتائج سلبیة. یبدو أن أهم اشکال یمکن اثارته بوجه هذه النظریة، یتعلق بمقام توجیهها وایجاد المبررات لها، وعدم کفایة الأدلة القادرة على اثبات الادعاء الأساسی المطروح هنا وهو أن الوحی عبارة عن رؤیا. هذه النظریة فی مقام التوجیه وقعت فی مغالطات متعددة مثل «الخلط فی النسبة»، «والاتیان بدلیل لا صلة له بالموضوع»، و«التعمیم النتسرّع»، هذا اضافة الى افتقارها الى الجامعیة اللازمة فی الرجوع الى المصادر والتحلیل البنائی للقرآن. وفضلاً عن ذلک فهی تتعارض مع الطروحات الاخرى لسروش، مثل نظریة بسط التجربة النبویة. وهذه النظریة تخلو من الفوائد التی ذکرها لها المنَظّر؛ وفضلاً عن کلّ هذا وذاک فهی لا تحلّ شیئاً من التعقیدات الموجودة فی تفسیر القرآن، بل انها تزیده غموضاً فی «التعبیر» ولا تقدّم حلاً للمعضلات الکلامیة، وإنما اضافت معضلات جدیدة مثل کیفیة حجیّة الرؤیات الرسولیة.

نظریه ی «وحیانی بودن الفاظ و ساختار کلامی قرآن» نظریه ای غالب در میان اندیشمندان اسلامی در مسئله ی چیستی و چگونگی وحی قرآنی از آغاز نزول وحی و پدیدار شدن تفسیر و مباحث علوم قرآنی تا کنون بوده است. با این وجود برخی از نویسندگان معاصر در یک نگاه نادر بر این باورند که قرآن محصول نوعی مواجهه ی روحانی حضرت محمد (ص) در عالم رؤیا ست که طی آن حقایقی بر آن حضرت مکشوف و توسط ایشان به لباس الفاظ و ساختار عربی درآمده و عرضه گردیده است. این پژوهش کتابخانه ای که با روش توصیفی، تحلیلی به انجام رسید با تکیه بر پنج گروه از آیات قرآن که به نص یا ظواهر خود الفاظ و ساختار کلامی قرآن را نیز همانند محتوای آن از ناحیه خداوند دانسته اند، این نتیجه را به دست داد که نظریه ی «وحیانی بودن الفاظ قرآن» نظریه ای استوار و برآمده از آیات از قرآن کریم است و دیدگاه «رؤیاانگاری وحی» با جمع بزرگی از آیات ناسازگار است.

حدیث گرده افشانی درختان خرما (تابیر النخل) در برخی منابع حدیثی نقل شده و به پیامبر (ص) نسبت داد که از گرده افشانی درخت خرمای نر بر خرمای ماده منع کرد و موجب زیان مردم شد. این حدیث از سوی دکتر عبدالکریم سروش به عنوان خطای علمی پیامبر (ص) مطرح شده است.در این نوشتار، حدیث «تابیر النخل» مورد نقد سندی و محتوایی قرار گرفته است و روشن شده که این حدیث از قرن سوم در منابع حدیثی اهل سنت پیدا شده است. از این رو، برخی آن را جعل حاکمان زمان برای توجیه جدایی دین و دنیا دانسته اند، و از نظر محتوایی نیز مخالف قرآن بوده است و با شان پیامبر (ص) ناسازگار است، همان طور که با پیش آگاهی های ایشان - که از طریق قرآن در مساله زوجیت و لقاح گیاهان و آگاهی طبیعی ایشان که از محیط مدینه به دست آورده بود - معارض است. بنابراین، این حدیث نمی تواند خطای علمی پیامبر (ص) را به اثبات برساند.

این جستار بر آن است که با گردآوری نکات پراکنده حیات میرزا محمدعلی وفای زواره ای اردستانی - شاعر و تذکره نویس سده سیزدهم قمری - از منابع و تذکره های خطی و چاپی موجود، بخشی از ابهامات زندگی او و حوادث ادبی و اجتماعی این قرن را بزداید و رابطه او را با سید شفتی و نیز فتحعلی خان صبا - ملک الشعرای فتحعلی شاه - و دربار تهران و همچنین حاکم وقت اصفهان - سیف الدوله محمد میرزا متخلص به سلطان - تبیین کند و نحوه به وجود آمدن و مراحل تکمیل تذکره مآثر الباقریه و ارزش های آن را بشناساند.

مدایح مویدیه از شمس المعالی اسحاق بن احمد نی ریزی، دست نویس نفیسی است که به شماره 2637 در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگاهداری می شود. این اثر که دربر گیرنده اشعاری است در ستایش طهماسب میرزا مویدالدوله، فواید ادبی و تاریخی متعددی دارد؛ از جمله این که حاوی نام و نمونه شعر شاعرانی است که در تذکره ها از آن ها یادی نشده است. در مدایح، قصایدی از احمد وقار شیرازی و سروش اصفهانی هست که در دیوان های چاپی آن ها نیامده و در شمار اشعار نویافته این دو شاعر است. فایده دیگر مدایح، کمک آن به تصحیح اشعاری از احمد وقار است که در دیوان چاپی او با لغزش هایی ضبط شده است.

نشانه هایی از مهرپرستی که پیش از ظهور زردشت در ایران رواج داشت در آثار ادب بویژه منظومه های حماسی دیده می شود که بررسی این نشانه ها می تواند در درک بهتر متون ادبی موثر باشد. با توجه به قراینی که در دست است، می توان بین پیشدادیان و کیانیان با «کیش مهر» پیوندی یافت. شاهان این دو سلسله کهن، بنابر آنچه در آثار الباقیه بیرونی آمده است، پیش از زردشت، ماه و خورشید و کلیات عناصر را مقدس می شمردند.با بررسی شاهنامه فردوسی و متون پهلوی، می توان شواهدی مبنی بر پیوند پادشاهانی از قبیل فریدون، جمشید، سیاوش و کیخسرو با «کیش مهر» ارایه کرد. در این میان، داستان کیخسرو با اسطوره تولد و عروج «ایزدمهر» در پیوند است. تولد این پادشاه - که خوشنامترین پادشاه اساطیری ایران به شمار می رود - در دل تیره شب و پرورش او در میان شبانان به گونه ای با تولد «مهر» در غار و حضور شبانان در کنار او پیوند دارد. نیایشهای او در برابر خورشید و مراسم شست و شوی او پیش از نیایش به آداب مهری دینان ماننده است. همچنین عروج او به آسمان، مراسم شام مقدس یا عروج «ایزدمهر» را فرایاد می آورد. در این جستار، برآنیم تا با بهره گیری از متون کهن دینی و پژوهشهای پیشین با نگاهی دیگر به بررسی شخصیت کیخسرو در شاهنامه بپردازیم و پیوند او را با «کیش مهر» بررسی کنیم.