برخی از شاعران و نظریه­ پردازان تجدّد ادبی در ایران اواخر عصر قاجار برای نخستین بار از قالب­ هایی برای سرودن شعر استفاده کردند که ریشه در ادبیات اروپا داشت. یکی از این قالب­ ها که از قالب­ های بسیار مهم و رایج در تقریباً سراسر اروپا در طول چندین قرن به شمار می­ آمد، قالب سانت(SONNET) بود. این قالب شعری که در فارسی به «غزل» و «غزلواره» ترجمه شده است، از جهت تعداد مصرع­ ها اندازه مشخصی داشت و در اصل برای سرودن اشعار عاشقانه به کار می­ رفت. بسیاری از شاعران بزرگ اروپا همچون شکسپیر، اسپنسر، بودلر و مالارمه شاهکارهایی در این قالب سروده­ اند. سانت از قرن سیزدهم در ایتالیا شروع شد و سپس تقریباً در تمام اروپا مورد استقبال گسترده قرار گرفت، اما شاعران هر سرزمینی تغییراتی در آن ایجاد کردند که همین امر باعث شکل­ گیری انواع مختلفی از این قالب شعری شد. با این حال سه نوع آن بیشترین اهمیت را دارند؛ این سه نوع با عناوین: سانت ایتالیایی یا پترارکی، سانت فرانسوی و سانت انگلیسی یا شکسپیری شناخته می­ شوند. شاعران مکتب تجدّد در تبریز، همچون تقی رفعت و جعفر خامنه­ ای، مهم­ ترین شاعران تجدّدخواه دهه نود قرن سیزدهم شمسی بودند که به دلیل آشنایی با ادبیات اروپا برای نخستین بار شعرهایی به زبان فارسی منتشر کردند که در این قالب اروپایی سروده شده بود. هدف از جستار حاضر معرفی و بررسی این قالب شعری و نمونه­ های فارسی آن است.

بسیاری از شاعران برای بیان اندیشه های خود فن مناظره را برگزیده اند. از آنجا که گسترده ترین افق شعری فارسی متعلق به نوع غنایی است، تعداد بسیاری از مناظره های فارسی نیز زیرمجموعه این نوع ادبی قرار گرفته اند. شاعر در این مناظره ها میان عاشق و معشوق گفت وگو یا پرسش و پاسخی ترتیب می دهد و هرطرف می کوشد با برتری دادن دیدگاه های خود، حریف را قانع یا به پذیرش نظر خویش مجبور کند. شاعران معاصر نیز در اشعار خود به فراوانی از مناظره استفاده کرده اند؛ اما بیش از آنکه به تفاخر و رقابت با طرف مقابل بپردازند، به گفت وگو و تعامل پرداخته اند و کوشیده اند فضایی برهانی تشکیل دهند. پژوهش حاضر با شیوه توصیفی-تحلیلی انجام شده و به این پرسش ها پاسخ داده است که مناظره های عاشقانه در غزل سبک عراقی با مناظره های عاشقانه غزل معاصر چه تفاوت هایی دارند و علت پیدایش این تفاوت ها چیست؟ سپس به این نتایج دست یافته که غزل معاصر به دلیل دگرگونی های حاصل از شرایط سیاسی و اجتماعی ایران و در نتیجه تغییر جهان بینی شاعران، به گفت وگو روی آورده و با تغییر جایگاه معشوق و فردیت یافتن وی، تغییرات بنیادین در غزل های مناظره ای معاصر ایجاد شده است؛ به گونه ای که غزل های مناظره ای معاصر از نظر ساختار، موضوع و محتوا، جنسیت عاشق و معشوق با غزل های مناظره ای سبک عراقی تفاوت دارند.

درک درست ظرفیتهای سخنی که بنمایه ی تلمیحی دارد، به آشنایی با معنا و مفهوم تلمیحات از یک سو و شناخت ساخت تلمیحات و شیوه های بهره گیری از آنها از دیگر سو وابسته است. بررسی گونه ها و شگردهای عمق بخشی و توسعه ی فکری، معنایی و فرهنگی تلمیحات و ساختار آنها در شناخت و درک بهتر نوغزلها و ایجاد التذاذ ادبی، اهمیت و ضرورت دارد. در این مقاله برای پاسخ به این پرسش که «ساخت تلمیح در غزل نو چگونه است؟ » به روش تحلیلی-توصیفی، ساخت و گونه های گسترش تلمیح در محور عمودیِ نوغزلهای سیمین بهبهانی، منوچهر نیستانی، محمدرضا شفیعی کدکنی، محمدعلی بهمنی، حسین منزوی و قیصر امین پور بررسی شده است. نتایج نشان میدهد که تلمیحاتِ بکار رفته در غزل نو، ساختار متنوعی دارد و به گونه ها و شیوه های مختلفی چون تلمیحات موازی، مُلَمَّح، تلمیح ساختاری، تلمیح مناظره ای یا مناظره ی تلمیحی و. . . جلوه گر است که برخی از این گونه ها، کم سابقه یا بی سابقه است. سیمین بهبهانی، در قیاس با دیگر شاعران مورد بحث، ساخت متنوعتری به تلمیحات بخشیده است؛ پس از سیمین، خلاقیتهای منزوی در خور توجه است.

غزل مولانا از نظر معنایی، تفاوت هایی عمده با سنت های شعر فارسی و کلام دیگر شاعران دارد. سخن مولانا آنجا که برآمده از تجربه فنا و ناآگاهی است، دارای معانی مبهم و شگفت انگیز است. وصول به تجربه فنا و قرار گرفتن در بافتی وحیانی در لحظات «گشادن در سخن» و ورود به حریم مقدس معنا، سبب می شود در دیوان کبیر، با غزل هایی مواجه شویم که تصویر رویایی عجیب و شگفت انگیزند؛ غزل هایی که عظمت معنا در آن ها به اندازه ای است که به دشواری می توان معنایی حتمی و مشخص برای آن ها تدارک دید. شدت هیجانات عاطفی و غلبه معانی غیبی، چنان است که در برخی از این غزل های رمزی، تشخیص متکلم و مخاطب بسیار دشوار است؛ تجارب شگفت مولانا در اقلیم عرفان، غزل هایی چنان مبهم و درک ناشدنی پدید آورده که پیش و پس از مولانا بی سابقه و بی نظیرند. در این نوشتار، پس از تمایز نهادن میان دو گروه غزل رویاوار مولانا به لحاظ ساختاری و معنایی، و بیان برجسته ترین خصایص آن ها، تعدادی از این غزل ها مشخص و تحلیل شده است. نگارنده مقاله بر آن است که با تکیه بر مواریث سخن صوفیه و به ویژه بنیان های اندیشه مولانا، به ساحاتی از این معانی رمزی و مبهم دست یابد.

منزوی از مبتکران اصلی غزل نو است که ضمن در نظر داشتن ارزش ها، قابلیت ها و ویژگی های برجسته و منحصر به فرد شعر کلاسیک، اشعار خود را به بسیاری از ظرافت ها، تکنیک ها و ویژگی های مطرح در شعر نو آراسته است.وی در سرودن غزل های خود از شگردها و نوآوری هایی بهره گرفته که سبب تمایز با غزل غزل سرایان سنتی و پیدایش شیوه ای تازه در غزل شده است. در این مقاله به بررسی نوآوری ها و ویژگی های خاص اشعار او پرداخته شده است.

فروغی بسطامی از شاعران غزلسرای قرن سیزدهم هجری است وی مدتی از عمر خود را به مدح شاهزادگان قاجاری گذرانید و سپس شاعر دربار ناصرالدین شاه شد. استغراق در آثار و احوال عارفان بزرگ نظیر بایزید بسطامی، حلاج، ابوالحسن خرقانی و دیگر عارفان سبب تغییر حال او و اختیار زندگی درویشی شد. فروغی شاعر دوره بازگشت است. زبان غزلیاتش فصیح و استادانه و نزدیک به زبان سعدی و حافظ است او مضامین عاشقانه غزل خود را از سعدی و مضامین عارفانه را از حافظ گرفته و بسیاری از غزلیات او به تقلید از سعدی و حافظ است. در این مقاله ضمن بررسی ویژگی های غزل فروغی میزان تاثیرپذیری او از شاعران قرن هفت و هشت مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

یکی از مهم ترین شاخه های نـقـد ادبـی ، تصحیح یا نـقـد مـتـن است که به بررسی اصالت متن می پردازد. نگارنده با کشف غزلی واحد در “دیوان خاقانی“ و“کلیات شمس تبریزی“ ، در این مقاله از منظر نقد متن شناختی به این غزل نگریسته است . تتبع مولانا در اثار و اقوال پیشینیان و از ان جمله خاقانی ، سابقه حضور غزلی از سلطان ولد در دیوان کبیر ، تقدم خاقانی نسبت به مولوی ، بررسی شکل غزل ، تخلص شعر ، بررسی نسخه ها و... از جمله دلایلی است که در ردّ انتساب این غزل به مولوی, مورد استناد و استشهاد قرار گرفته است . از نتایج این مقاله می توان به تاثر مولانا از خاقانی ، خطای درج غزلی از خاقانی درکلیات شمس­و استفاده ­از این خطا در ارائه پیشنهاد تصحیح واژه ای از غزل خاقانی اشاره کرد .  

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

زمینه و هدف یکی از عوامل مهم تحول و زایش سبکهای ادبی، کلیشه ای شدن مضامین و تصویرهای ادبی در دوره های متفاوت است که نمونه بارز آن، ظهور مکتب وقوع، سبک هندی و دوره بازگشت ادبی است. رایجترین تحلیل برای تشخیص کلیشه های ادبی، بازشناسی ابزار تکرار است. عنصر «تکرار» در ادبیات نقش کلیدی، اعم از مثبت و منفی، ایفا میکند. بسامد بالای این عنصر، گاه به ظهور «کلیشه» می انجامد و میتواند در تصاویر شعری، ترکیبات اضافی و وصفی، کلمات مرکب، نمادها و مانند آنها و نیز در جایگاه مضامین و عواطف ظهور کند. از این رو نوشته حاضر به بررسی و تاثیر عنصر «کلیشه» در ابعاد ادبی غزل معاصر با مطالعه اشعار حسین منزوی میپردازد و در پی اثبات آن است که منزوی چگونه رنگ تکرار و کهنگی را از تصاویر و مضامین قالبی زدوده است. روش مطالعه این پژوهش با روش توصیفی– تحلیلی و براساس مطالعه غزلیات حسین منزوی صورت گرفته است. یافته ها منزوی گاه با پرداخت جزیی تصاویر و مضامین کلیشه ای، به خلق تصاویر و مضامین نو دست زده است. این پردازش اغلب با تلفیق اندیشه های کلیشه ای و خلاقانه بر ارزش هنری و ادبی شعر منزوی افزوده است و دیدگاه مخاطبان را درمورد کاربرد کلیشه تغییر میدهد. نتیجه گیری برجسته ترین نوآوریهای حسین منزوی در کاربست مضامین و تصاویر قدما و کلیشه زدایی از آنها در این موارد میگنجد: نوآوری در کاربرد ترکیبات کلیشه ای، نوآوری در کاربرد تلمیح برای مضمون پردازی و تصویرسازی، نوآوری درکاربرد تمثیل و کنایه برای مضمون پردازی و تصویرسازی، نوآوری در تضمین و اقتباس از کلام گذشتگان برای مضمون پردازی و تصویرسازی، و آمیختن فنون بلاغی با تلمیح، تضمین، و تمثیل. این تمهیدات گوشه هایی از نوآوریها و ابداعات منزوی را بعنوان یکی از پیشگامان و پیشاهنگان غزل نو بازنمایی کرده و نشان میدهد چگونه غزل او از غزلهای سنتی متفاوت و به شعر نو مشابه شده است.