در این مقاله نوعی تشبیه متمایز و نوآورانه در مباحث بلاغی با عنوان تشبیه سلب و ایجاب معرفی می شود که علمای بلاغت تاکنون بدان توجه نشان نداده اند؛ در حالی که این تشبیه در شکل گیری صور خیال بدیع نقشی بسزا داشته است. شاعر در تشبیه سلب و ایجاب، ابتدا همانندی مشبه را به کسی یا چیزی ردّ و بلافاصله در پی آن شباهتِ همان مشبه را به کسی یا چیزی درست در نقطه مقابل مشبهٌ به پیشین اثبات می کند. نگارنده با آوردن شواهدی از متون ادب فارسی، کیفیت این قِسم از تشبیه را بیشتر روشن کرده است. کهن ترین کاربرد این نوع تشبیه در قصیده ای از ناصر خسرو یافته شده است. هدف از تشبیه سلب و ایجاب مانند هر تشبیه دیگری عمدتاً بیانِ حال مشبه یا مبالغه است؛ لیکن این اغراض بلاغی به طرزی جدید و دیگرگونه به دست می آید. گوینده با ایجاد نوعی تقابل و تباین بینِ دو مشبهٌ بهِ دور از هم باعث می شود شباهت بیشتر تجلّی یابد و احساس و عاطفه قوی تر منتقل شود. تباینِ یادشده همچنین زمینه تصویری ترشدن معنا را فراهم می آورد. علاوه بر این ها شاعران با استفاده از تشبیه سلب و ایجاب، ارتباطات نابیوسیده جدید و مضاعفی را میان اشخاص و اشیا و مفاهیم ناهمگون برقرار می کنند که این امر باعث شگفتی و اعجاب بیشتر خوانندگان می شود.

امیر الشعرا، عمعق بخارایی -  از شاعران پارسی گوی اوایل قرن ششم هجری است. مضامین اشعار او به مقتضای زمان، مدح و گاه هجو، تغزل و وصف طبیعت و توصیفات گوناگون است. دیوان او مشتمل بر قصاید، رباعیات و بعضی قطعات است. قسمت اعظم قصایدش در مدح شمس الملک – است؛ اما در عین مداحی، استغنای طبع و علوم روح  و فکر را در زیر پای شهوت و حرص لگد کوب نمی کند. او در تشبیه مهارت دارد و حدود نیمی از ابیاتش حاوی تشبیه است و بنابراین، در بررسی سبک شناسانه می توان او را شاعر تشبیه گرا نامید. غالب تشبیهات او از نوع مفرد و محسوس است و پس از آن تشبیه مجمل. اما بسامد زیاد تبیهات مشروط، وهمی، خیالی مرکب جمع، تفضیل و محسوس به معقول در دیوان شاعر گواه این اسک که او با کمل استادی، کلام خود را ظاهرا و باطنا زینت داده است و همین دلایل است که انوری – او را استاد سخن نامیده است. از آنجا که عمعق به لحاظ آوردن وجوه شباهت های تازه در زمره شاعرانی است که در تغییر سبک خراسانی به عراقی سهیم بوده اند، در این مقاله بر آنیم تا به کمک جدول آماری تشبیهات شاعر، به بررسی ارکان تشبیه، انواع و اغراض آن، اقتران بتشبیه با زیورهای بلاغی و منابع الهام گرفته در دیوان و روش و سبک بپردازیم.

تشبیه یکی از عناصر اصلی صور خیال در ادبیات هر ملتی است که سایر صورت ها از آن مایه می گیرند. زیرا پایه صور گوناگون خیال از استعاره گرفته تا مجاز، کنایه و حتی رمز بر رابطه «این همانی» استوار است. بنابر اهمیت تصویر و هم چنین تنوع، گستردگی و تازگی آن در شعر سپهری و اظهار نظرهای متعدد در باب کم و کیف تصاویر او، اعم از جدولی بودن یا نبودن و... این مقاله به تحلیل تشبیهات این شاعر معاصر پرداخته، تشبیهات شعر او را از رهگذرهای مختلف تقسیم بندی نموده و نمونه های شناسایی شده را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. مبنای این مقاله از نظر ساختار بر پایه انواع تشبیه از نظر ارکان، حسی یا عقلی بودن طرفین، تعدد طرفین و نظایر آن نهاده شده، تا نمونه ها به طور فشرده دسته بندی شود، لیکن در تحلیل نمونه ها صرفا نگاه کلاسیک مدنظر نبوده، بلکه از دیدگاه های جدید نیز استفاده شده است. یکی از راه های آشنایی با اندیشه شاعران و دست یابی به زوایای سایه روشن ذهن آنان، تحقیق و کندوکاو در تصاویر شعری آنان است. در این مقاله تلاش شده است حتی الامکان زوایایی از این اندیشه های نهفته شناسایی شود و گرایش های فکری، تعلقات و دغدغه های شاعر مورد بحث و تحلیل قرار گیرد.

در این نوشته به ماهیت و کارکردهای زیبایی شناختی تشبیه مقلوب پرداخته ایم. ابتدا سه نوع متفاوت تشبیه مقلوب را از یکدیگر باز شناخته ایم و سپس هر یک را به تفصیل بررسی کرده ایم. اما مساله اصلی این تحقیق، بررسی نوع سوم یعنی تنها تلقی و مفهومی است که در کتب بلاغت عربی بدین نام موسوم گردیده است. شهرت و شناختگی رابطه مشبه و مشبه به آشکاری وجه شبه در طرفین، زیاد نبودن تفاوت طرفین در اتصاف به وجه شبه و داشتن سابقه کاربرد فراوان انتساب وجه شبه به طرفین از شروط درستی و زیبایی تشبیه مقلوب است. تشبیه مقلوب اگر به درستی و با رعایت شرایط به کار رود، می تواند کارکردهایی چون مبالغه در دعوی شاعرانه، اجتناب از ابتذال شعری و موضوعیت یافتن مشبه به را به همراه داشته باشد.

شعر صائب سرشار از تصویرهای شاعرانه متنوع و رنگارنگ است. تصویر(خیال)، «در حقیقت مجموعه امکانات بیان هنری است که در شعر مطرح است و زمینه اصلی آن را انواع تشبیه، استعاره، اسناد مجازی و رمز و گونه های مختلف ارایه تصاویر ذهنی می سازد». صائب تصویرهای شاعرانه را بیشتر در خدمت القای عاطفه یا معنی قرار داده است. یکی از انواع تصاویر شاعرانه تشبیه است. تشبیه در انواع و اقسام مختلف در کلام مطرح می شود و از جهات گوناگون قابل بررسی است، از جمله از لحاظ طرفین، ساختمان، وجه شبه، شکل و فواید تشبیه. از لحاظ موضوعی نیز می توان تشبیه های یک شاعر را طبقه بندی کرد. در این نوشتار هدف بر این است تا تشبیه های شعر صائب از لحاظ موضوعی بررسی شود تا ببینیم صائب از چه نوع عناصری و چگونه و به چه هدفی در خلق تشبیه های خود بهره برده است.

یکی از مهمترین ترفندها و تمهیدات هنری کلام، استفاده از شیوه های مختلف ارایه پیامی واحد در جهت اعجاب مخاطب است که تحلیل و بررسی این شیوه ها علاوه بر اینکه زیباییهای نهفته شعر بهتر آشکار میشود، سبب میگردد تا مخاطبان و کاربران زبان، با ذهن و دنیای فکری و عواطف شاعر بیشتر مانوس شوند و یکی از راه های شناخت دقیق یک شاعر و بررسی میزان موفقیت وی در عرصه شاعری، توجه به میزان بهره گیری وی از قوه تخیل و تصویرسازی میباشد، چرا که این مهم، ملاک تمییز یک شعر تاثیرگذار از نظم معمولی است، مقاله حاضر به بررسی تشبیه و طبقه بندی انواع ساختار آن در قصاید زلالی خوانساری میپردازد تا میزان موفقیت و هنرمندی شاعر خوش قریحه در بکارگیری انواع تشبیه، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد. تشبیه علاوه بر اینکه از موضوعات محوری و مهم حوزه بلاغت و بیان محسوب میشود بررسی و تحلیل ساختار متنوع و متعدد و عناصر تشکیل دهنده آنچه از نظر شکل و چه از جهت محتوا میتواند مبین و معرف سبک و زبان خاص یک شاعر باشد.

تشبیه به عنوان عنصر اصلی خیال، نقش بسزایی در خلق انواع تصاویر شاعرانه ایفا می کند. سیف فرغانی نیز شاعری تصویرگراست که به مدد این عنصر، در عرصه تصویرآفرینی های بکر و خیال انگیز، گام بر می دارد. در این پژوهش تشبیهات قصاید سیف فرغانی از جنبه های مختلف، چون انواع تشبیه، مواد تشبیه، تشبیهات نو، ابزار تشبیه و ایستایی و پویایی آنها مورد بررسی قرار گرفته و در پایان تحلیل آماری نیز از آنها ارائه شده است تا ضمن شناخت چگونگی ابزارهای بیانی در آفرینش شعر و تاثیر آنها بر سبک و زبان شاعر، معیارهای اساسی زیباشناختی شعر سیف فرغانی به خواننده ارائه گردد. این پژوهش ثابت می کند که شاعر از نظر انواع تشبیه، به تشبیهات فشرده و اضافه تشبیهی، تشبیه مفرد به مفرد و حسی به حسی گرایش بیشتری دارد و از نظر ساختار شکلی، تشبیه مفروق بیشترین بسامد را در اشعار وی به خود اختصاص داده است. ضمن این که گاهی شاعر چندین ساختار شکلی را در یک تشبیه گنجانده که باعث نوآوری شده است. وی همچنین در ضمن اشعار خویش، مبدع تشبیهات نو است که در نوع خود بی نظیرند. شاعر از نظر موضوعات مختلف مواد تشبیه، در جهت اخذ مشبه، با توجه به تفکر و اندیشه خاص خود، به معنویات و مفاهیم مجرد و انتزاعی گرایش بیشتری دارد، در حالی که از لحاظ مشبه به ابزارآلات و اشیا بیشترین بسامد را در تصاویر وی به خود اختصاص داده اند. با بررسی زاویه تشبیه تنها حدود 1/3 تشبیهات وی با زاویه باز و ابداعی و بقیه موارد، تکراری هستند و تصاویر شعری وی بیشتر ایستا می باشند تا پویا و متحرک.

شهریار، صور خیال را برای تفهیم افکار و سلاست شعر خود در حد معمول بکار برده است. او به نیروی ابتکارش، بین عناصر موجود در جهان هستی از طریق تشبیه ارتباط بر قرار کرده نکات ظریفی آفریده است لذا توجّه به عناصر حسَی، بویژه طبیعت، بعد از بیان اوصاف انسانی در قالب مشبّه، بیشترین مضامین تشبیهات شهریار است. بخش عظیمی از اوصاف انسانی شعر شهریار نیز، ناشی از درونمایه ی عاشقانه ی اوست حکایات عاشقانه ای که دیگر شاعران راوی آن هستند شهریار آن را تجربه نموده لذا تصاویر، افکار و عواطف او حاصل زندگی خاص و تجربه های ویژة اوست و از انتحال بری است. با توجه به کثرت اشعار، تنوع مضامین و قالبهای شعری شهریار، گاه تصویرهای شعری، اندیشه های مختلف شاعر را برای خوانندگان نشان میدهد. از میان انواع تشبیه، تشبیه مفرد به مفرد و بلیغ اضافی بیشترین بسامد شعری دارد. این پژوهش، به شیوه ی تحلیلی توصیفی، انواع تشبیهات را از لحاظ شکلهای هشتگانة تشبیه، محتوا (خیالی و وهمی)، ارکان، مرکب و مفرد، طرفین تشبیه (حسّی و عقلی) و درونمایه در تمامی دیوان شهریار مورد بررسی قرار داده است و تحلیل آماری و علمی از هر یک از تشبیهات ارائه خواهد نمود تا معیارهای اساسی زیباشناسی شعر شهریار تبیین گردد.

در میان فنون بلاغت دانش بیان و در میان دانش بیان فن تشبیه از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در میان کتب بلاغی قدما تقسیم بندیهای گوناگون در باب تشبیه از حیث ارکان تشبیه صورت گرفته است، چون حسی یا عقلی بودن، طرفین تشبیه، مطلق، مقید یا مرکب بودن و ... در مطالعه متون ادب فارسی به گونه ای دیگر از تشبیه بر می خوریم که در کتب قدما مستقلا مورد بحث قرار نگرفته است، اگر چه این نوع تشبیه در تقسیم بندی قدما می تواند ذیل حسی بودن مورد مطالعه قرار گیرد. در این مقاله کوشش می شود این گونه تشبیه که آن را تشبیه حروفی نامیده ایم و آن را به تشبیه حروفی تجریدی، تشبیه حروفی و تشبیه حروفی (دستوری) تقسیم کرده ایم، هر یک از آنها را جداگانه با ارایه شواهد و امثال از متون ادب فارسی مورد بررسی قرار دهیم.