این مقاله کندو کاوی است برای یافتن و باز نمودن جنبه های گوناگون نظام آموزشی استاد – شاگردی در نقاشی دوره قاجار و تبدیل آن به نظام آموزشی آکادمیک یا مدرسه ای و همگانی شدن این نظام، فرضیه اصلی این مقاله هم بر این محور استوار است که تبدیل این دو نظام به یکدیگر و جایگزینی دومی به جای اولی، بر اثر فراهم آمدن اسباب و امکاناتی میسر شد که از ارتباط ایران با غرب فراز آمد و در حقیقت این تحول بازتابی سر راست از تعامل هنری بین ایران و اروپا بود و گر چه این تعامل از روزگار صفویان پدیدار شد ولی در دوره قاجار از همه جهت نفوذ و تاثیری چشمگیر بر جای گذارد. گفتنی است که این تبدیل و تبدل با حمایت دربار صورت گرفت و در حقیقت تحولی از فراز بود نه از فرود؛ ولی عوامل "فرود" و فرودست جامعه بیشترین بهره را از آن گرفت.  

همین که نمونه های فراوانی از هنرهای تصویری با محوریت پیکر شاه و دیگر صاحبان قدرت و جاه از عهد فتحعلی شاه قاجار (1212-1250ه. ) برجای مانده، نشانگر رونق هنرهای تصویری در آن روزگار است. پیکرنگاری ها از الگوهای مشترکی پیروی می کنند که ریشه در فرهنگ و آیین و ادب ایران زمین دارد. رعایت هرچه دقیق تر این الگوها را می توان در شمایل شاه سراغ گرفت. از این روست که، صدها تصویر از فتحعلی شاه در هیأتی ثابت و با ابزارها و کاربردهای مختلف بر دیوارها، بوم ها، کتاب ها، قلمدان ها و سکه ها برجای مانده است. پرسش این جاست که، الگوی اولیه چنین تصاویری چگونه پدید آمد؟ پشتوانه های نظری و زیباشناختی آن کدام بود؟ نظام حکومتی، از انتشار و پراکندن آن در سطح جامعه، چه هدفی را دنبال می کرد؟ به نظر می رسد کنش گران عرصه هنر، در تعاملی مطلوب با راس هرم قدرت یعنی شاه، به درک متفاوتی از عملکردهای بالقوه و ارزش های نهفته تصویر دست یافتند؛ از این رو، با الگو قراردادن تمثال شاه، به عنوان نشان وحدت ملی و تکثیر آن به روش ها و اسلوب های گوناگون، از تصویر بهره برداری هایی کردند که پیش تر سابقه نداشت؛ از جمله: تصویر به مثابه هدیه ای تشریفاتی و درباری، تصویر به عنوان الگوی آرایشی و مد، تصویر به نشانه مرغوبیت کالا، تصویر به مثابه شمایلی آیینی و یا مذهبی. نتیجه کشف ارزش های تصویر است که اولین سکه های تصویری بعد از اسلام، نخستین نقش برجسته ها و حتی اولین سنگ قبرهای تصویری دوران اسلامی، در عهد فتحعلی شاه پدید آمده اند. این مقاله، به روش توصیفی – تحلیلی نوشته شده و اطلاعات ارائه شده در آن، تلفیقی از شیوه کتابخانه ای و میدانی است.

هنر در میان اقوام و تمدن های مختلف، اساساً با دو جریان یا پدیده ی رایج مواجه بوده است: یکی حفظ داشته ها و پرورش دستاوردهای بومی، و دیگری اقتباس و همگون سازیِ عناصرِ خارجی یا وارداتی. این فرایند دوگانه در تمدن ایران هم، به خصوص در حوزه ی نقش و تزیین، به نوبه ی خود وجود داشته است، به طوری که از ادوار پیش از اسلام تا دوران میانه و متأخر اسلامی، علاوه بر مجموعه آرایه ها و نقش مایه های موجود، عناصری از فرهنگ های غیربومی نیز به این هنر راه یافته و در گذر زمان با تغییر و تعدیل، یا تکامل و دگردیسی مواجه شده است. کورنوکوپیا یا شاخ فراوانی یکی از این نقوش است که پیشینه ی آن به یونان باستان و دوره ی اساطیر می رسد. این آرایه در زمان حضور جانشینان اسکندر در ایران، در عصر سلوکیان و اشکانیان تحت تأثیر فرهنگ هلنیستی، متداول و با یک دوره تأخیر طولانی، در پی شیوع و تشدید جریان فرنگی مآبی، دوباره در هنر و معماری عصر قاجار ظاهر می شود. پژوهش حاضر با روش تاریخی و توصیفی تحلیلی در پی دستیابی به اهدافی از قبیل بررسی احتمالِ استمرارِ نقش مایه ی کورنوکوپیا از هنر ایرانِ پیش از اسلام و تسری آن در تزیینات وابسته به معماریِ دوره ی متأخر اسلامی در ایران (به ویژه عصر قاجار) است. تشریح ویژگی های بصریِ این آرایه، نحوه ی همنشینی آن در کنار دیگر عناصر بومی و غیربومی، میزان تأثیرات غرب، و عوامل مؤثر در ترغیب هنرمند ایرانی قاجاری به کاربست مجدد و تغییر و تعدیل احتمالی آن در حوزه ی معماری و تصویرگری، از دیگر اهداف پژوهش است. نتایج حاصل از این مطالعه، مبیّن آن است که کاربست نقش مایه ی مذکور در تزیینات وابسته به معماری قاجار (گچ بری، کاشی کاری، دیوارنگاری) برآیند جریان تأثیرگذاری به نام «فرنگی سازی» است که اوج آن از نیمه ی دوم حکومت قاجاریه (سلطنت ناصری) به بعد در همه ی شئونِ حیات اجتماعی، فرهنگی و هنری جامعه ی ایرانی نمایان می شود. این نقش به دنبال مبادلات تجاری و ارتباطات فرهنگی با فرنگ و از پی آشنایی هنرمندان و صنعتگران بومی با گنجینه ی تصویریِ هنر غرب، در تزیینات الحاقی بناها ظاهر می شود. اما این نمود و ظهور، با توجه به حضور و حیات نسبیِ سنّت ها، حال وهوایی همگون و هماهنگ با دیگر اجزا و عناصر تزیینیِ بومی می یابد؛ چنان که برخلاف نمونه های غربی، به ندرت به صورت منفصل ترسیم می شود و گاه حتی در دنباله ی بند اسلیمیِ ایرانی و به عنوان جزئی از یک ساختار منسجم گیاهی و تجریدی که مختص هنر و معماری ایران است، نمودار می شود.

خیالی نگاری اصطلاحی است برای توصیف نوعی نقاشی روایی رنگ و روغن با مضامین مذهبی، حماسی، رزمی، بزمی و عامیانه که در دوره قاجار بر اساس هنر مردمی و دینی و با اثرپذیری از سنت نقاشی مرسوم آن زمان، رواج پیدا کرد. برخی از محققین بر این باورند که این نوع نقاشی، همراه با حفظ تمامی ارزش های هنر سنتی و مذهبی ایران و به ضرورت نیاز و خواست مردم شکل گرفته است. این نقاشی ها سرشار از پیشینه موضوعی، مضمونی و ساختار بصری هستند که طی سالیان متمادی با وجود انجام پژوهش های ارزشمند همچنان دارای جنبه های کشف نشده بسیاری هستند. پژوهش پیش رو به دنبال این باور، در پی پاسخ به چیستی مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره قاجار و چگونگی شکل گیری آنها (به صورت یکباره در دوره قاجار و یا تدریجی و نشأت گرفته از هنر تصویری دوره های مختلف ایران) و این که چه پیشینه ای در تصویر نگاری هنر ایران دارند؟ در این راستا پژوهش پیش رو بر آن است تا با دست یابی به شاخصه های مضامین، موضوعات و ساختاربصری خیالی نگاری های دوره قاجار و هنر تصویری ایران، به وجوه اشتراک آن ها با خیالی نگاری ها در مضامین، موضوعات و ساختار بصری از دوره ایران باستان تا دوره قاجار و خیالی نگاری ها، به منظور راهیابی و دستیابی به پیشینه خیالی نگاری های دوره قاجار مورد مطالعه قرار دهد. هدف از این پژوهش دستیابی به پیشینه مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره ی قاجار جهت انجام مطالعات علمی با رویکردهای مختلف است. روش تحقیق از نظر هدف جزء پژوهش های بنیادی و نظری و از نظر ماهیت و روش، توصیفی تطبیقی است و در گردآوری مطالب از شیوه ی کتابخانه ای استفاده شده است و آثار خیالی نگاری با شیوه تجزیه و تحلیل کیفی مورد مطالعه قرار گرفته اند. براساس این پژوهش می توان گفت: نقاشی قهوه خانه ای یا خیالی نگاری، شیوه ای خاص از هنر نقاشی و یکی از هنرهای مردمی و با سابقه در جامعه ی ایرانی است که از دل سنت های ایرانی سر برآورده و وجوه اشتراک بسیاری در مضامین، موضوعات و ساختاربصری با هنر دوره های مختلف ایران از عیلام تا صفویه داشته و بسیار قدیمی تر از آن چیزی است که امروزه با عنوان نقاشی قهوه خانه ای شناخته می شود، و از نظر خصوصیات فیگوراتیو، مضامین و موضوعات عامیانه و مصالح به کار گرفته شده، خاص دوره ی قاجار بوده است. اهداف پژوهش- راهیابی و دست یابی به شاخصه های مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره ی قاجار و هنر تصویری ایران، و دست یابی به وجوه اشتراک آن ها.- راهیابی و دست یابی به پیشینه خیالی نگاری های دوره ی قاجار در هنر تصویری ایران. سوالات پژوهش- شاخصه های مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره ی قاجار و هنر تصویری ایران (از دوران باستان تا دوره قاجار) کدام اند و وجوه اشتراکشان چیست؟- پیشینه شاخصه های خیالی نگاری ها ی دوره ی قاجار در هنر تصویری ایران کدام است؟

خیالی نگاری اصطلاحی است برای توصیف نوعی نقاشی روایی رنگ و روغن با مضامین مذهبی، حماسی، رزمی، بزمی و عامیانه که در دوره قاجار بر اساس هنر مردمی و دینی و با اثرپذیری از سنت نقاشی مرسوم آن زمان، رواج پیدا کرد. برخی از محققین بر این باورند که این نوع نقاشی، همراه با حفظ تمامی ارزش های هنر سنتی و مذهبی ایران و به ضرورت نیاز و خواست مردم شکل گرفته است. این نقاشی ها سرشار از پیشینه موضوعی، مضمونی و ساختار بصری هستند که طی سالیان متمادی با وجود انجام پژوهش های ارزشمند همچنان دارای جنبه های کشف نشده بسیاری هستند. پژوهش پیش رو به دنبال این باور، در پی پاسخ به چیستی مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی-نگاری های دوره قاجار و چگونگی شکل گیری آنها (به صورت یکباره در دوره قاجار و یا تدریجی و نشأت گرفته از هنر تصویری دوره های مختلف ایران) و این که چه پیشینه ای در تصویر نگاری هنر ایران دارند؟ در این راستا پژوهش پیش رو بر آن است تا با دست یابی به شاخصه های مضامین، موضوعات و ساختاربصری خیالی نگاری های دوره قاجار و هنر تصویری ایران، به وجوه اشتراک آن ها با خیالی نگاری ها در مضامین، موضوعات و ساختار بصری از دوره ایران باستان تا دوره قاجار و خیالی نگاری ها، به منظور راهیابی و دستیابی به پیشینه خیالی نگاری های دوره قاجار مورد مطالعه قرار دهد. هدف از این پژوهش دستیابی به پیشینه مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره ی قاجار جهت انجام مطالعات علمی با رویکردهای مختلف است. روش تحقیق از نظر هدف جزء پژوهش های بنیادی و نظری و از نظر ماهیت و روش، توصیفی تطبیقی است و در گردآوری مطالب از شیوه ی کتابخانه ای استفاده شده است و آثار خیالی نگاری با شیوه تجزیه و تحلیل کیفی مورد مطالعه قرار گرفته اند. براساس این پژوهش می توان گفت: نقاشی قهوه خانه ای یا خیالی نگاری، شیوه ای خاص از هنر نقاشی و یکی از هنرهای مردمی و با سابقه در جامعه ی ایرانی است که از دل سنت های ایرانی سر برآورده و وجوه اشتراک بسیاری در مضامین، موضوعات و ساختاربصری با هنر دوره های مختلف ایران از عیلام تا صفویه داشته و بسیار قدیمی تر از آن چیزی است که امروزه با عنوان نقاشی قهوه خانه ای شناخته می شود، و از نظر خصوصیات فیگوراتیو، مضامین و موضوعات عامیانه و مصالح به کار گرفته شده، خاص دوره ی قاجار بوده است. اهداف پژوهش- راهیابی و دست یابی به شاخصه های مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره ی قاجار و هنر تصویری ایران، و دست یابی به وجوه اشتراک آن ها.- راهیابی و دست یابی به پیشینه خیالی نگاری های دوره ی قاجار در هنر تصویری ایران. سوالات پژوهش- شاخصه های مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی نگاری های دوره ی قاجار و هنر تصویری ایران (از دوران باستان تا دوره قاجار) کدام اند و وجوه اشتراکشان چیست؟- پیشینه شاخصه های خیالی نگاری ها ی دوره ی قاجار در هنر تصویری ایران کدام است؟

در بررسی تاریخ هنر عصر قاجار افزون بر عناصر زیبایی شناختی آن، فرایندهای اجتماعی، تاریخی و سیاسی موثر در شکل گیری این آثار نیز باید مد نظر قرار گیرند. این گونه بررسی ها به هیچ وجه از ارزش آثار هنری نمی کاهد، بلکه سهم عناصر فرازیباشناختی را در آثار هنری نشان می دهد. شواهد تاریخی عصر قاجار نمودهایی از تاثیر سیاست در هنر این دوران به ویژه سیاستگذاری های نخبگان حکومتی را بر ما آشکار می سازد. عناوین مناصب دولتی، فرامین، اعلان ها، بخش نامه های حکومتی و مضامین سیاسی آثار هنری شاهد این مدعاست. در نیمه دوم حکومت قاجاریه، رشد اندیشه های نوگرایی، فضای گفتمانی تازه ای را پدید آورد که این تحول گفتمانی تاثیر بسزایی در ظهور سبک های هنری و پیدایی سبک های تلفیقی داشت.توجه به تعاملات هنر و سیاست و تحلیل عوامل موثر در شکل گیری آثار هنری از جمله موضوعاتی است که کمتر مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار گرفته، به طوری که در میان عوامل تاثیرگذار بر خلق آثار هنری، سیاستگذاری های حاکمیت نقش تعیین کننده ای را ایفا کرده است. دو پرسش اساسی که مقاله حاضر در راستای پاسخگویی به آن شکل گرفته، چگونگی مناسبات هنر و سیاست در عصر قاجار و عوامل موثر بر این مناسبات است. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، نحوه برخورد نخبگان حکومتی با هنرمندان، آثار هنری و پیامدهای ناشی از آن را مورد بررسی قرار دهد. این نوشتار نیز در بعد نظری از مناسبات دانش و قدرت در اندیشه میشل فوکو الهام گرفته است. لذا بنا بر نظریه و دیدگاه فوکو در مناسبات دانش و قدرت، روابط هنر و سیاست مورد تحلیل واقع شده است. دستاوردهای این پژوهش نشانگر تعاملات سیاست و هنر در قالب حمایت های سیاست از هنر و در مواردی نیز تقابل هنر و سیاست است که نمودهای این تقابل را در مضامین انتقادی آثار هنری می توان یافت.

هانا آرنت فیلسوفی سیاسی ای است که هنر را به عنوان امکانی برای تحقّق نوعی حیات سیاسی می فهمد و تلاش می کند تا با استفاده از مبنای رهایی بخشی به نام هنر، نوعی از حیات سیاسی را که به زعم او در دوران جدید مخدوش و مفقود شده احیا کند. با توجّه به آن که آرنت هرگز اثری مجزّا و مدوّن ذیل عنوان زیبایی شناسی سیاسی یا فلسفه ی هنر ننگاشته است، در این مقاله، با گردآوری، تدوین و بازاندیشی و تحلیل آرای پراکنده ی آرنت در کتب، مقالات، درس گفتارها و یادداشت های او، به نظریّه ی زیبایی شناسی آرنت که در افق نوعی فلسفه ی سیاسی طرح ریزی می شود، دست خواهیم یافت. مخدوش شدن و ناپدید شدن خاصیّت سیاسی حیات بشری در فلسفه ی آرنت پیوند و ارتباطی بسیار نزدیک به مخدوش شدن، گشت و استحاله حیطه ی عمومی دارد. از این رو، حیطه ی عمومی و برپا داشتن آن به نوعی آرمان فلسفه ی سیاسی آرنت به حساب می آید.

هدف: پرورش خلاقیت هنری، زمینه سازی برای تولید محتوای هنری همخوان با ارزشهای اسلامی- ایرانی و وسعت بخشی به ذائقه هنری، از اهداف تعلیم و تربیت به شمار می آید. با توجه به آنکه یکی از اهداف بنیادین انقلاب اسلامی، اشاعه همه جانبه تربیت اسلامی در جامعه است، عنایت به تمامی ابعاد تربیت و از آن جمله تربیت هنری، امری بایسته اهتمام می باشد. نظر به تاثیرگذاری وافر تربیت هنری بر ارتقای فرهنگی کشور، تبیین خط مشی های ترسیم شده توسط بنیانگذار انقلاب اسلامی (ره)، ضرورت دارد.روش: این نوشتار با روش تحلیلی- استنباطی، پس از تبیین موضوع «تربیت هنری» به عنوان یکی از موضوعات نوین در آثار فلاسفه تعلیم و تربیت، اهداف، اصول و مبانی تربیت هنری را در پرتوی آرا و نظریات امام خمینی (ره) بررسی می کند.یافته ها: هنر به عنوان یک محتوای فرهنگی و یک ضرورت در روند تکامل اجتماعی، به برقراری رابطه معنادار میان مفاهیم، تحول در ساختارهای شناختی قبلی و انتقال یادگیری در بسترها و بافتهای جدید می پردازد. تربیت هنری به فرایند افزایش رشد مهارتهای فکری و شناختی و تولید ایده های نوین گفته می شود و یکی از مهم ترین کارکردهای نظام آموزشی پیشرو به شمار می آید و به شکل گیری هویت فرهنگی، رفتارسازی در جامعه، هدایت افراد به سوی هنجارها و تکوین معرفتی منتقد می انجامد.نتیجه گیری: اخلاق محوری، دین مداری، استقلال فکری و توجه به مصالح ملی، از جایگاهی بنیادین در خوانش امام خمینی (ره) از تربیت هنری برخوردارند.

کنایه، چالشی هنری و تصویری دوبعدی از زبان است که به شیوة دلالت التزامی معنی را به خواننده می رساند و سرفصل های پرداخته شده و درهم تنیده ای از مفاهیم را با خود حمل می کند. مقالة حاضر، می کوشد به روش تحلیل محتوایی(Content Analysis) و با نگاهی مجزا و غیر کلیشه ای، کنایه را در فضایی عاری از اصطلاحات تکراری بررسی نماید. اساس کار نویسندگان این نوشتار، بررسی شگردهای زبانی، هنری و دلالی کنایه با تکیه بر شاهنامة فردوسی است که گویای فرهنگ و خرد ایرانی در طول تاریخ به شمار می آید. نکتة اساسی در چنین نگاهی آن است که بایستی معانی اقتضایی و بطنی را از مدلول های مطابقه ای سخن و دلالت های محض تمییز داد و حضور آنها را در طول معانی ظاهری، حقیقتی غیر قابل اغماض به شمار آورد. برآیند بررسی های انجام یافته گویای این مطلب است که بخش عمده ای از معنی و مضمون متن، درون کنایه ها نهفته است و خواننده برای فعلیت بخشی به این معانی، نیاز به فهم فحوای کلام دارد؛ از این رو، اهمیت نقش خواننده در درک متن همگام با نقش مؤلف ظاهر می گردد. از همین رو، می توان گفت کنایه های شاهنامه، علاوه بر قوام بخشی معنایی، موجبات آفرینش فضای ادبی متناسب با ساختار حماسی کلام را میسر ساخته است.

در دوره قاجار به سبب مواجهه با غرب، تمایل دربار به تجربه دنیای مدرن و اشتیاق جهان غرب به شناخت دنیای شرق، نوعی دوگانگی سنتی و مدرن در بسیاری از مناسبات اجتماعی، فرهنگی و هنری جامعه نمایان شد.