اخلاق ناصری را خواجه طوسی هنگامی نوشته که در قلاع اسماعیلیه بسر می برده و بدرخواست ناصرالدین عبدالرحیم محتشم قهستان این کتاب را تالیف کرده است حاوی: اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن. و بنظر قاصر بنده در گستره فرهنگ اسلامی کتابی در حکمت عملی باین جامعیت و باین دقت تالیف نشده است.محقق طوسی همان دقتی را که در کتب علمی بکار می برده مثلا در تحریر اقلیدس مجسطی یا در منطق یا در فلسفه های نظری در مسایل حکمت عملی هم، همان دقت نظر را داشته و چقدر بجاست که این کتاب به عنوان متن درسی در رشته های فلسفه و الهیات تدریس بشود.

سابقه حضور زرتشتیان در یزد به نخستین ایام ورود اسلام به ایران باز می گردد. تهاجم تیمور و گسترش مصائب آن ها در خراسان و نواحی شمالی باعث شد تا یزد با ویژگی هایی چون امنیت نسبی و مسافت زیاد از مراکز تحول خیز به کانون معتبری در جذب زرتشتیان تبدیل شود. علاوه بر تسری چنین رویکردی به دوران بعد، حیات اجتماعی زرتشتیان عهد ناصری از چند منظر حائز اهمیت می نمود که عبارت اند از تشدید فشارهای اکثریت بر اقلیت، بازتاب حمایت انگلیس از پارسیان هند در روابط آن ها با زرتشتیان ایران، و ظهور دولت مردانی نظیر امیرکبیر و میرزا حسین خان سپهسالار که طیفی از تلاش اصلاح طلبانه خود را به رعایت حقوق اقلیت ها اختصاص دادند و زمینه مناسبی را در تعاملات بعدی حکومت گران با زرتشتیان فراهم آوردند. بر این اساس، نوشتار حاضر می کوشد تا مبتنی بر اسنادی نویافته از نحوه برخورد حکومت گران با زرتشتیان به دو سوال اساسی پاسخ دهد، اقدامات امیرکبیر در بهبود وضع این اقلیت تا چه حد به ارتقای اعتبار آن ها انجامید؟ هم طراز با نگرش های اصلاح طلبانه عهد ناصری، حمایت انگلیس و کارکرد انجمن اکابر پارسیان چه تاثیری در لغو جزیه از زرتشتیان داشت؟

جرم یا به عبارتی بزه عملی ناپسند و برخلاف مقررات تعیین شده، در یک جامعه است. قانون شکنی به نحوی، در تمامی مقاطع و دوران ها وجود داشته است و مختص جامعه یا فرهنگ خاصی نیست. با توجه به اهمیت دوران ناصری، به عنوان مقطعی حساس در تاریخ ایران، بررسی جرم به عنوان یکی از پدیده های مهم این دوران، می تواند پرده از ابهامات بسیاری در زمینه های ارتکاب جرائم اقتصادی بردارد. بر همین اساس، در این پژوهش تلاش شده است جرائم اقتصادی عهد ناصری سنخ شناسی شده و همچنین، نقش عوامل مختلف در این معضل اجتماعی، به ویژه نقش دوگانه حکومت در آن مشخص شود. در همین راستا، با تکیه بر مستندات تاریخی و همچنین منابع کتابخانه ای موجود و با بررسی آماری جرائم این دوره، ضمن توصیف اوضاع اقتصادی عصر ناصری، به سنخ شناسی جرائم اقتصادی در این عهد پرداخته شد، علاوه براین، با بیان برخی از عوامل موثر در وقوع این جرائم، تاآنجاکه امکان داشت از دیدگاه تحلیلی نیز به آن ها نگریسته شد. بر اساس یافته های به دست آمده از میان گونه های مختلف جرائم اقتصادی، قتل با 58.7 درصد بیشترین میزان و تریاک کشی با 0.2 درصد کمترین میزان را به خود اختصاص داده بودند. حکومت ناصری اصلی ترین عامل اجرایی، در برخورد با مجرمان بود، بااین حال، خود حکومت به نحوی بستر جرم را مهیا می کرد و در بسیاری از مواقع، بر میزان آن نیز می افزود.

یکی از موضوعات مهم در تاریخ اجتماعی ایران عصر ناصری، که تابه حال چندان مورد توجه قرار نگرفته است، نقش و جایگاه طب عامیانه در نظام درمانی می باشد. نظام طب و درمان در این دوره به نوعی آمیخته با تقدیرگرایی و در شرایط فقدان و کمبود هر نوع خدمات طبی دولتی و نیز کم توجهی خود مردم نسبت به امور بهداشتی بود. در چنین شرایطی، باورهای عامیانه در ارائه نوع خدمت درمانگران مختلف در شاکله سه گروه عمده حکیمان و دلاکان، گروه های مرتبط با اوراد و ادعیه خوانان و نیز زنان و پیرزنان، تاثیرگذار بود. منابع اطلاعاتی این درمانگران، اغلب برگرفته از دانش پیشینیان در قالب طب سنتی و طب عامیانه ی مرسوم بود که مورد اخیر در ارائه راه های شناخت بیماری و شیوه های درمانی، نقشی مهم بر عهده داشت. طب دوره ناصری به جهتی دیگر نیز مطمح نظر می باشد و آن ورود طب نوین فرنگی با راه کارهای جدید درمانی بود که این موضوع مخالفت هایی را به دنبال داشت. تدریس طب جدید در دارالفنون نقطه عطفی در تاریخ طب ایران بود، اما این امر از سطح گرایش مردم نسبت به طب عامیانه نکاست، بلکه در پایان این دوره، پزشکی نوین هم ردیف با طب عامیانه در کنار هم به کار گرفته می شدند. این مقاله به روش توصیفی تحلیلی، به بررسی علل تاثیرگذار در گرایش مردم به طب عامیانه و تداوم آن در دوره ناصری علیرغم ورود طب نوین فرنگی خواهد پرداخت.

اخلاق ناصری یکی از آثار علمی بر جای مانده از خواجه نصیرالدین طوسی در موضوع حکمت و اخلاق است که به زبان فارسی و با نثری متین و شیوا نگارش یافته و نظر اهل علم و ادب را به خود معطوف داشته و حتی تحسین برخی از خاورشناسان بنام را برانگیخته است. محقق طوسی در این کتاب که به طبقه نثر تعلیمی تعلق دارد و نخستین رساله از رسالات سه گانه در خصوص اخلاقیات است، می‏ کوشد با روشی منطقی به ارایه طریق در تربیت نفس پردازد و راه وصول به کمال عقلی را هموار سازد. این مقاله در پی آن است که دیدگاه خواجه نصیر به علم اخلاق و روش کار وی را در شکل‏ گیری ساختار علمی- ادبی اخلاق ناصری مورد بررسی قرار دهد، تصویری روشن از میزان توجه و اعتنای بزرگان دین و دانش را بدان ارایه نماید، به تبیین وصایای اخلاقی افلاطون از زبان خواجه پردازد و از تاثیر اندیشه‏ های اخلاقی دانشمند طوس در پیدایش اخلاق ناصری سخن به میان آورد.

لوطی گری به عنوان میراث زوال یافته ی عیاری و جوانمردی، در دوره ی قاجاریه اهمیت و جایگاه بالایی یافت و لوطیان در حیات اجتماعی و سیاسی این دوره نقش مهم و اساسی ایفا کردند. این گروه در آشوب های دوره ی مشروطه سهم چشمگیری داشتند. به علاوه در عرصه ی اجتماعی و به ویژه در ارتباط با ناآرامی ها و سرقت های شهری، عاملی تعیین کننده و مؤثر بودند. وضع نابسامان سیاسی و اجتماعی دوره ی قاجاریه و ناصری، مناسبات لوطیان با کانون های قدرت، نفوذ و قدرت آنها در محلات، انسجام گروهی و نیز ویژگی های شخصیتی لوطیان از جمله جسارت و بی باکی، فعالیت های سارقانه ی آنان را تشدید می کرد. در مقاله ی حاضر ضمن بررسی زمینه ها و بسترهای مؤثر بر افزایش و تشدید فعالیت های ناامن کننده ی لوطیان در دوره ی ناصری، تأثیر این اقدامات و فعالیت ها در ایجاد ناآرامی های شهری و نیز انواع و چگونگی این اقدامات، بررسی شده است.

در عصر ناصری، با طرح دربار و با هدف ثبت قلمرو جغرافیایی ایران، شمار زیادی تاریخ محلی نوشته شد. این آثار در نگاه نخست، تداوم گفتمان سنت تاریخ نگاری محلی و بازتاب هویت های بومی مناطق مختلف جغرافیایی ایران هستند، اما با نگاه عمیق تر به فرایند تکوین این طرح بزرگ، باید آن را کوششی آگاهانه و توام با حس وطن دوستی از سوی درباریان و نخبگان فرهنگی برای ثبت و تحدید قلمرو سیاسی عصر قاجار در ذیل «ایران»، به عنوان وطن تحلیل کرد. پژوهش حاضر با روش تاریخی و رویکرد توصیفی-تحلیلی، با تکیه بر منابع و پژوهش های تاریخی به این پرسش ها پاسخ داده است که چه عواملی در دوره ناصری سبب نگارش تاریخ های محلی با رویکرد ایران گرایانه شد؟ و چه اشخاص و نهادهایی و با کدام رویکرد، در تدوین تاریخ های محلی ایران گرایانه نقش داشتند؟ یافته های این تحقیق نشان می دهد که سه فرایند تاریخی نهضت بازگشت ادبی، تحولات علمی جدید و سیاست تمرکزگرایی دولت قاجاریه سبب توجه و بازنگری دربار و نخبگان، درباره تصور ایران به عنوان وطن ایرانیان گردید. این تحولات سبب نگارش تاریخ های محلی با تمرکز بر ثبت حدود و ثغور جغرافیایی ایران شد.

حاکمان قاجار، به ویژه از دوره ناصری، به این درک دست یافتند که می توانند با سیاست های فرهنگی تاثیر مستقیمی بر زندگی مردمان داشته باشند و از این طریق، شکل نوینی به اعمال قدرت خویش بخشند. در این میان، عرصه مطبوعات یکی از مهم ترین نقاط اجرای این سیاست ها بوده است. در مقاله پیش رو قصد داریم با رویکردی توصیفی تحلیلی به این پرسش بپردازیم که بازتاب سیاست های فرهنگی عصر ناصری بر مطبوعات چه بوده و چه پیامدهایی را رقم زده است. بررسی روند تاریخی جریان مطبوعات در این دوره نشان می دهد که نقطه آغاز این جریان نیز، همچون بسیاری از دیگر تغییرات بنیادین دوره قاجار، وقوع جنگ های ایران و روس و درک ضرورت اجرای برخی اصلاحات است. به موجب اسناد، امر روزنامه نگاری و مطبوعات در معنای امروزین آن با حمایت عباس میرزای ولیعهد پدیدار شده و در زمان صدارت امیرکبیر شکلی حرفه ای به خود گرفته است. مطبوعات ایرانی هم زمان با صدارت میرزاحسین خان سپهسالار در حالی گسترش یافته که در پرتو سیاست های مختلف فرهنگی، مداخلات ناصرالدین شاه از هسته مرکزی حکمرانی در عرصه مطبوعات همچنان ادامه دار است. در این میان، مقاله با ارایه اسنادی تاریخی نشان می دهد که اعمال کنترل بر مطبوعات با قوانینی چون طرح سانسور، به عنوان نمونه سیاست های فرهنگی اعمال شده بر مطبوعات عصر ناصری، به ظهور مطبوعات در تبعید انجامیده است. می توان جنبش ها و انقلاب های بعدی مانند مشروطیت را نیز از پیامدهای سیاست های فرهنگی آن دوران در امور مختلف فرهنگی، ازجمله در امر مطبوعات، دانست.

اولین اقدامات نوگرایی در زمینه بهداشت و پزشکی از زمان امیرکبیر با تلاش برای بالارفتن سطح آگاهی و اطلاعات در زمینه بهداشت عمومی آغاز شد. با سفر ناصرالدین شاه به اروپا و مشاهده پیشرفت های اروپاییان، شرایط ایجاد برخی از اصلاحات در کشور، از جمله توسعه بهداشت فراهم شد. رشد بهداشت عمومی و ترویج امکانات پیشگیرانه برای مبارزه و جلوگیری از شیوع انواع بیماری ها، ایجاد مجلس حفظ الصحه، رسیدگی به وضعیت بهداشت عمومی و مبارزه با انواع بیماری های واگیردار از مهم ترین اولویت های ناصرالدین شاه گردید. مهم ترین دغدغه پژوهش حاضر چگونگی گسترش نهادهای بهداشتی و پزشکی در قزوین دوره ناصری است. در این پژوهش از روش تحقیق تاریخی استفاده شده است. بر اساس نتیجه پژوهش ایجاد اصلاحات در امور بهداشتی شهر و توسعه پزشکی در این دوره توسط مدیریت شهری باعث بالارفتن اطلاعات عمومی، بهبود شکل زندگی مردم نسبت به قبل، رشد پزشکی مدرن و گرایش بیشتر مردم از طب سنتی به پزشکی نوین شد، اما آهنگ رشد توسعه بهداشت و پزشکی این دوره در قزوین به یک میزان نبود. در نهایت می توان بیان داشت که با تحولات بنیادی که در پایتخت در زمینه بهداشت عمومی و پزشکی انجام می شد، در قزوین نیز به همان شکل این تحولات صورت می گرفت و در تحولات این شهر و بالارفتن سطح سلامت مردم آن تاثیر به سزایی داشت. انجام هر نوع تغییر در ایران در پایتخت و شهرهای دیگر، از جمله قزوین به قدرت فردی افراد بستگی داشت، چنانکه تغییرات بهداشتی امیرکبیر در تهران و سعدالدوله در قزوین با سرعت و کیفیت بیشتری صورت گرفت.

در این مقاله نمایش ها و نمایشواره های عصر ناصری از منظری جامعه شناسی بررسی شده اند. هدف از این تحقیق دریافت دو مساله است: یکی درک چگونگی تاثیر این نمایش ها در تکوین فضایی که به تماشاگران آن مجال رهایی موقت از شرایط سخت و استبدادی آن زمان را می داد و دیگر پاسخ به این سوال که ناصرالدین شاه در مقام نماینده قدرت مسلط در پدید آمدن این شرایط، چه نقشی داشته است. چارچوب نظری این مقاله نظریه کارناوال باختین است که در ادامه بحث منطق گفتگویی، تکوین شرایط کارناوالی را دستیابی به نوعی دموکراسی موقت و زندگی غیررسمی در برابر شرایط استبدادی و زندگی غیررسمی می داند. با توجه به زمینه تاریخی حوزه مطالعاتی، روش تحقیق این مقاله اسنادی - تحلیلی است. برای دستیابی به چگونگی نمایش های آن دوره، بازخورد مردم، شرایط اجتماعی و ویژگی های فکری ناصرالدین شاه از منابع و اسناد تاریخی آن زمان استفاده شده و بر اساس ضرورت بحث، اطلاعات گرفته شده مقایسه، تحلیل و ارزیابی شده اند. در این مقاله، وضعیت اجتماعی عصر ناصری و ویژگی های نمایش های تعزیه، شبیه مضحک و نمایش واره های دلقک بازی در عصر ناصری شرح داده شده و با توجه به نشانه های نمایشی استخراج شده از شرایط کارناوالی بررسی شده اند تلاش شده است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که این که چگونه اجرای این گونه نمایش ها نوعی تکوین کارناوالیته قلمداد می شود، نقش ناصرالدین شاه در این تکوین چه بوده است و چگونه کارکردهای دوسویه آن هم به تداوم قدرت شاه و هم به حس آزادی موقت و آرامش مردم در شرایط دشوار کمک می کرده است.