مرکزیت آتش و آتشکده در دین ایرانی، و به تبع آن در آیین زردشت، همواره یکی از شناخته شده ترین و آشکارترین جنبه های این دین بوده است و نیایش آتش و مناسک مرتبط با آن چنان در فرهنگ و دین ایران باستان ریشه دوانیده و از چنان اهمیت و محوریتی برخوردار بوده که مشاهده گران ظاهربین را چاره ای باقی نمی ماند جز اینکه ایرانیان باستان را آتش پرست نام نهند. پژوهش حاضر، پژوهشی است توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر روش تحقیق کتابخانه ای که با تکیه بر اسناد و متون تاریخی و نیز بهره گیری از داده های مردم شناسانه، به بررسی دلایل و زمینه هایی می پردازد که چنین جایگاه برجسته ای را برای آتش و آتشکده ها در فرهنگ ایران باستان فراهم ساخته اند. بدین منظور، ابتدا به سراغ کارکرد دینی آتش و آتشکده ها می رود و نقش آتش به مثابه واسطه میان انسان های زمینی و ایزدان آسمانی را به بحث می گذارد و سپس، از کارکرد اجتماعی آتشکده ها-و به ویژه آتش های بهرام-از حیث نقش آن ها در شکل دادن به هویت اجتماعی و به دنبال آن، تقویت یگانگی و همبستگی اجتماعی سخن می گوید و بر این اساس، برخی از وقایع تاریخی در ایران باستان و روزگار اسلامی را تبیین می کند.

تاکنون منطقه زاگرس مرکزی و به طور اخص استان های ایلام و لرستان از منظرگاه مطالعات باستان شناسی در دوران تاریخی مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است. در جریان بررسی باستان شناسانه شهرستان آبدانان از مناطق جنوب استان ایلام و در حاشیه جنوبی کبیر کوه، تعداد 51 محوطه و اثر باستانی از دوره های مختلف تاریخی توسط نگارندگان این مقاله شناسایی شد. یکی از مهم ترین این کشفیات، محوطه ای وسیع به نام «جولیان» است که طی بررسی های باستان شناسی، بقایای یک شهر با آثار دوره ساسانی و صدر اسلام در این محل شناسایی و مستندسازی شد. در مرکز این محوطه عظیم تاریخی و مخروبه، بقایای یک چهارطاقی دیده می شود که به صورت ویژه ای قابل بحث است. بنای این آتشکده از گونه آتشکده هایی با دالان طواف در اطراف است که پیرامون آن، راهروهایی وجود دارد. نمونه هایی از این آتشکده در غرب ایران از جمله در شیان و میل میلگه در اسلام آباد غرب و همچنین در دیگر مناطق ایران از جمله آتشکده نگار کرمان و فراشبند فارس دیده می شود. علاوه بر اینها، تخت سلیمان آتشکده دیگری با این سبک معماری است که از جمله مهم ترین آتشکده های شناخته شده در جهان به شمار می آید. در این مقاله آتشکده نویافته جولیان برای نخستین بار، معرفی و با دیگر نمونه های مشابه سنجیده و تحلیل شده است. اهمیت موضوع در این است که پلان این آتشکده، موضوع پرچالش نحوه عملکرد این آتشکده ها را مجددا در معرض نقد صاحب نظران خواهد گذاشت.

بدون تردید در مطالعات باستان شناسی مذهبی عصر ساسانی، آتشکده ها و چهارتاقی ها از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آتش که در تعالیم دین زرتشت از عناصر مقدس و مورد احترام یکتا پرستان زرتشتی بود، در مدت نزدیک به پنج قرن حکومت ساسانی با احداث آتشکده ها و چارطاقی ها در سراسر امپراطوری تقدس ویژه ای یافت. چارطاقی نو یافته خانه دیو از جمله چهارتاقی های ارزشمند عصر ساسانی است که برخی محققین خارجی و باستان شناسان ایرانی به استناد متون پهلوی بندهشن و یشت های اوستا آن را به عنوان آتشکده آذر برزین مهر - یکی از سه آتشکده شاخص دوره ساسانی - معرفی نموده اند. اگر چه در پژوهش های باستان شناختی انجام شده در این بنا مدرک معتبری در تایید این مساله بدست نیامد، لیکن مطالعه انجام شده در این بنا بیانگر آن است که این چهارتاقی، هسته اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است؛ متشکل از چهار جرز سنگی، راهروی طواف، پادیاو، بقایای سکوی آتشدان، اتاق انتظار، که با توجه به موقعیت قرارگیری چهارتاقی در یک پشته سنگی کم وسعت و در بین کوه های سر به فلک کشیده ریوند در نوع خود منحصر به فرد بوده و از اهمیت فوق العاده ای در شناخت آتشکده های ساسانی برخوردار است. نظر به اهمیت موضوع و جایگاه آتشکده ها در مطالعات مذهبی عصر ساسانی و به ویژه از آن جهت که این بنا تاکنون به طور علمی از منظر باستان شناختی مورد کاوش قرار نگرفته بود؛ هیات باستان شناسی ایران - لهستان برای نخستین بار طی دو فصل به مطالعه و کاوش در چارطاقی خانه دیو پرداخت. در این راستا مقاله پیش رو با هدف تکمیل مطالعات باستان شناختی بناهای مذهبی عصر ساسانی بر مبنای داده های باستان شناختی ضمن معرفی عناصر و فضاهای معماری مکشوفه چهارتاقی خانه دیو، نکاتی را نیز بر مبنای متون پهلوی در خصوص اهمیت و جایگاه آتشکده اذربرزین مهر ارایه می نماید.

چهارتاقی قصرشیرین معروف به چهارقاپی با اضلاع 25 متر یکی از بزرگ ترین آتشکده های ایران در دوره ساسانی به شمار می رود که با استناد به منابع تاریخی و شواهد باستان شناختی احتمالا در اواخر این سلسله ساخته شده است.بنای مذکور که در مجاورت کاخ خسرو قرار داشت، معبدی برای ساکنان کاخ به شمار می رفت تا تشریفات دینی خود را در آن به جای آورند. مجاورت این بنا با کاخ نشانگر وابستگی دین و دولت در حکومت ساسانی به یکدیگر است.چهارقاپی با وجود اینکه توسط رومیان تخریب و بعدها با تغییر حکومت و مذهب در ایران به حال خود رها شد، با گذشت زمان طولانی از ساخت آن، دارای پی و گوشواره ای بسیار مستحکم و جالب توجه است که عظمت آن را در زمان آبادانی آشکار میسازد.چهارقاپی با چهار درگاه ورودی در زمره آتشکده هایی قرار دارد که علاوه بر دارا بودن دالان طواف، از تزیینات معماری داخلی فوق العاده زیبایی نیز برخوردار بوده است. پیرامون این سازه مذهبی مجموعه ای از اتاق و تاسیساتی قرار داشته که در سال های اخیر بخش هایی از آنها در نتیجه کاوش های باستان شناسی کشف و تا حدودی مرمت شده است. سبک معماری این بنا کاملا ساسانی و با استفاده از مصالح بوم آورد از قبیل لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده و بر فراز آن گنبدی رفیع قرار داشته است.این مقاله کوشیده است تا با استفاده از منابع مورخین و جغرافیانگاران دوره اسلامی (رهیافت تاریخی) و نیز پژوهش های باستان شناسی سیمای روشنی از چهارقاپی ارایه و عملکرد آن را به عنوان یکی از مراکز دینی ساسانیان در اواخر این سلسله در کوست خوربران آشکار سازد.

چهارتاقی نویافته میل میله گه یکی از آتشکده های دوره ساسانی است که همانند بسیاری از آتشکده های آن زمان با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این چهار تاقی که هسته اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است، متشکل از چهار جرز سنگی در ابعاد مختلف می باشد که پیرامون آن را راهرو طوافی احاطه کرده است. در داخل این آتشکده، سکویی جهت قرار گرفتن آتشدان (آدوشت) و تعدادی پایه گچی و سنگی قرار دارد که در نوع خود منحصر به فرد است. بررسی این عناصر، مطالعه معماری مذهبی دوره ساسانی به ویژه آتشکده های ایرانی را وارد دیدگاه جدیدی می کند. مطالعه این آتشکده و آتشکده شیان به دلیل دارا بودن ارزش های معماری و عناصر به کار رفته در داخل آن می تواند به بسیاری از ابهامات و خلاهای موجود درباره معماری مذهبی دوره ساسانی به ویژه مراسم نیایش آتش پاسخ دهد.در متون پهلوی اشارات مکرری به آتش مقدس شده که این امر می تواند نقش مهم عبادتگاه های زرتشتی را در معماری ساسانی نشان دهد. اما متاسفانه آگاهی های ما از آتشکده های ساسانی به ویژه چهار تاقی ها، بیشتر از نظر سبک معماری بوده و در مورد اهمیت و جایگاه این بناها، مرتبه آتش آنها، تولیت و انتساب روحانیون، نحوه درآمد و هزینه های این عبادتگاه ها کمتر بحث شده است. در این مقاله، نگارنده بر آن است ضمن معرفی چهارتاقی نویافته میل میله گه، نکاتی نیز درباره موارد فوق ارائه نماید.

حوزه تمدنی شرق که نواحی جنوب شرقی ایران را نیز شامل می شود، مناطقی با ابهامات تاریخی فراوان است. این کمی اطلاعات ایجاب می نماید تا با مطالعات میدانی بیشتر و معرفی آثار این خطه به شناخت بیشتری از این مناطق دست یابیم. ناحیه منظر فرهنگی بم در انتهای شرقی سرزمین کرمان و در حاشیه لوت جنوبی قرار دارد و شامل مناطق بم، نرماشیر، فهرج و ریگان است که در مرز کرمان با نواحی سیستان وبلوچستان و خراسان جنوبی گسترده شده اند. در راستای بررسی، شناسایی و مستند نگاری آثار تاریخی و قلاع ناحیه منظر فرهنگی بم در سال 1392، محوطه ای باستانی در مجاورت شمال روستای میرآباد امامقلی از توابع بخش مرکزی شهرستان ریگان شناسایی شد. مطالعات بیشتر حاکی از وجود بنایی با نقشه قابل توجه در محوطه بود. کاربری و تاریخ گذاری بنای میرآباد امامقلی مهم ترین پرسش های این پژوهش هستند و نگارندگان سعی بر آن دارند تا با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با استفاده از روش پژوهش میدانی و مطالعات کتابخانه ای به پرسش های مذکور پاسخ دهند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که بنای میرآباد امامقلی با دارا بودن فضای چهارگوش گنبد دار مرکزی، آتشدانی در میان این فضا، چهار درگاهی در چهارسو و راهروی پیرامونی، آتشکده ای از دوره ساسانی، در انتهای شرقی سرزمین کرمان در جنوب-شرق ایران است. نقشه بنا قابل مقایسه با بناهایی هم چون: آتشکده کنار سیاه، آتشکده نگار و آتشکده شیان است. شکل آتشدان مطبق و مشابه نقش آتشدان های پشت سکه های ساسانی و قابل مقایسه با مواردی هم چون آتشدان ساسانی بندیان درگز و آتشدان سنگی گره سر است. این بنا از خشت های مربع با ابعاد 10×40 ساخته شده که با لایه ای ضخیم از کاهگل اندود شده اند. مصالح ساخت آتشدان نیز خشت بوده که سپس سطح آن را با لایه ای از گچ پوشانده اند. سفالینه های پراکنده در سطح محوطه همگی بدون لعاب و اغلب شامل قطعات ضخیم و شاموت کانی با اندازه درشت و تزیینات نقوش کنده مواج، ناخنی و نقوش برجسته کمربندی است.

بخش جنوب غربی استان لرستان که با نام طرحان (طرهان) شناخته می شود، در دوره ی ساسانی و سده های آغازین اسلامی بخشی از ایالت مهرجان قذق به شمار می رفته است. این ناحیه یکی از مناطق مهم در مطالعات باستان شناسی اواخر دوره ی ساسانی و سده های آغازین اسلامی است. حدود تقریبی این ولایت حدفاصل دو رودخانه ی سیمره و کشکان را دربر می گیرد. چهارتاقی موسوم به «کَلِک تَمِرخو» در این منطقه و در بخش «کوهنانی» شهرستان کوهدشت در فاصله ی 20 کیلومتری محوطه های شاخص دوره ی ساسانی در حوضه ی سد «سیمره» قرار دارد. این چهارتاقی در واقع بخشی از محوطه ی بزرگ تری به نام «چیا کَلِکِ تَمِرخو» است که با استفاده از مصالح لاشه سنگ و ملات گچ نیم کوب ساخته شده است. مطالعه انجام شده در این بنا نشان می دهد که این چهارتاقی، هسته ی اصلی باقی مانده از آتشکده ای با نقشه ی چلیپایی و چهار جرز سنگی، راهروهای پیرامون، پیشخوان، بقایای سکوی آتشدان و فضای میانسرا است که بر سطح هموار یک تپه ی طبیعی ساخته شده است؛ ضمن آن که تعدادی اتاق در پایین دست آن وجود دارد که به احتمال زیاد مرتبط با این چهارتاقی هستند. در مقاله ی پیش رو تلاش بر آن است تا برمبنای یافته های باستان شناختی، ضمن معرفی عناصر و فضاهای معماری مکشوف ی چهارتاقی تمرخو، به تحلیل و مقایسه ی این یافته ها با دیگر نمونه های مشابه به منظور پاسخ به پرسش هایی مطرح در مورد تاریخ برپایی آن، جایگاه و مرتبه ی آتش مورد پرستش در آن و همچنین شباهت های آن با دیگر بناهای همزمان پرداخته شود. نتایج تحقیق نشان می دهد آتشکده ی تمرخو در دوره ی ساسانی ساخته شده و در آن آتش آدران (یا آتش محلی) پرستش می شده است. این آتشکده از لحاظ پلان و فضاهای معماری، بیشترین شباهت را با آتشکده ی قلعه کهزادِ رومشگان دارد؛ با این وجود، دارای شباهت هایی با برخی از آتشکده های غرب ایران، مانند آتشکده های: شیان، میل میله گه، چن ژیه نیز هست.

شیز و آتشکده آن چنان نقش و جایگاهی در تاریخ دیانت زردشتی دارد که بنابر شواهد باستان شناختی از روزگار هخامنشی به این سو، به ویژه به روزگار ساسانیان و حتی سده چهارم هجری یکی از کانون های عبادی و فکری آن دین به شمار می آمده است. علی رغم این، چه به روزگار ساسانی و چه پس از آن، نه در متون دینی درون جامعه زردشتی و نه در منابع پدیدآمده در بیرون آن، اطلاعات روشنی در باره حیات فکری و هیربدستانی آذرگشسب دیده نمی شود.آنچه تاکنون در باره آن نوشته اند، اغلب جمع بندی پژوهش های باستان شناسی و گزارش های تاریخی است. به فرض پذیرش جایگاه تاریخی شیز و تصدیق میراث فکری آن، پرسش مهم درباره سرنوشت و سرانجام میراث یادشده است و این که پس از فروپاشی ساسانیان و خاموشی احتمالی آتشکده آن در پایان سده چهارم هجری، میراث آذرگشسب به کجا رفت و آتش مقدس آن به کدام آتشکده پیوست. این مقاله برآن است تا بر مبنای شواهد تاریخی پاسخ هایی برای پرسشی به این مهمی پیشنهاد کند.

بناهای مذهبی از دوران باستان تاکنون نقش مهمی در تشکیل عناصر ساختار فضایی شهر و روستاها ایفا نموده اند. کاوش های باستان شناسی و شواهد موجود تاریخی نشان می دهند، اماکن مذهبی در دوره های تاریخی-به ویژه ساسانی-یکی از مراکز مردم برای انجام مراسمات مذهبی بوده اند؛ یکی از یافته های اخیر کاوش های باستان شناسی در استان اصفهان، بنای مذهبی موسوم به آتشکده ویگل است که از کاوش های محسن جاوری در سال 1389 هجری شمسی در 10 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان آران و بیدگل یافت شد. مصالح این بنا برخلاف سایر بناهای هم عصر خویش، چینه ای و پلانی چلیپایی شکل دارد. در بخش میانی آتشکده ویگل پایه آتشدانی مرکب از دو سکوی مربع و ساقه ستونی گچی با شیارهایی قاشقی شکل از مصالح گچ و قلوه سنگ ساخته شده است. در این راستا، مقاله حاضر با هدف بازشناسی و مقایسه وجوه معماری آتشکده ویگل با برخی از آتشکده های مناطق مختلف، مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است؛ بنابراین پژوهش حاضر، براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش، تحقیقات تاریخی و تحلیلی است؛ اطلاعات مورد نیاز به دو روش مطالعات اسنادی و میدانی جمع آوری گردیده و در تلاش پاسخ به پرسش های پیش روست: 1. چگونه می توان بر پایه شواهد برجامانده از معماری این بنا، کاربری آن را به عنوان آتشکده اثبات نمود و این که براساس منابع تاریخی کدام گونه از آتش در این آتشکده در فروزش بوده است؟ 2. پلان معماری آتشکده ویگل از چه الگویی پیروی نموده است؟ نتایج پژوهش نشان داد تحلیل و مقایسه سبک شناسی معماری آتشکده ویگل با دیگر نمونه های هم زمان ساسانی نمایانگر شباهت های این اثر، نظیر معماری و یا پایه آتشدان در ساخت خود از الگویی مشابه نمونه های ساسانی بهره برده است و با وجود بقایای معماری همجوار ازجمله دالان طواف می توان کاربری آتشکده برای آن متصور شد؛ هم چنین باتوجه به مراتب آتش در این دوره، احتمالا آتشی که در این مکان پرستش می شده از نوع آتش محلی (آدران) بوده است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.