چکیده فارسی:فخر رازی ویژگی ها و تقسیمات متعددی برای سعادت برمی شمرد. وی گاهی آن را به جای واژگانی همچون لذت و کمال به کار می گیرد. از نظر او، مفاهیمی همچون سعادت، کمال و لذت به دلیل بداهت و انتزاعی و غیرماهوی بودن، قابل تعریف به حد یا رسم نمی باشند. از آنجا که لذت و کمال رابطه تنگاتنگی با سعادت دارند، ازاین رو بهره گیری از مفاهیم فوق می تواند مفید باشد. فخر سعادت را امری دارای مراتب و درجات و تشکیک پذیر و نیز دارای اقسامی همچون: نفسانی (روحانی)، بدنی و خارجی می داند. او سعادت دنیوی را به کمال رسیدن نفس ناطقه در قوای عملی و نظری و رسیدن به مقام عبودیت عارفانه الهی می داند. برترین درجه سعادت در نگاه او، دیدار حق در آخرت است که موجب رستگاری اخروی و ابدی می شود. از نظر ایشان برترین درجه سعات فقط در آخرت محقق می گردد. چکیده عربی:وضع الفخر الرازی خصائص وتقسیمات متعددة للسعادة. وهو یستعمل هذه الکلمة فی بعض المواضع بدلا من کلمتی اللذة والکمال. وهو یری أن مفاهیم مثل السعادة، والکمال، واللذة غیر قابلة للتعریف ولا یمکن وضع حد ورسم لها لأنها بدیهیة وانتزاعیة وغیر ذات ماهیة. ونظرا إلی العلاقة الوثیقة بین اللذة والکمال من جهة، والسعادة من جهة أخری، لذلک یبدو التعاطی مع هذه المفاهیم مفیدا فی تسلیط الضوء علی هذا الموضوع. یری الفخر الرازی أن السعادة أمر ذو مراتب ودرجات وقابل للتشکیک، وله أقسام مثل: النفسانی (الروحانی)، والبدنی، والخارجی. ویعتبر السعادة الدنیویة فی وصول النفس الناطقة إلی الکمال فی قواها العملیة والنظریة والوصول إلی مقام العبودیة العرفانیة لله، وأعلی درجات السعادة لقاء الله فی الآخرة، وهو ما فیه النجاة الأبدیة فی الآخرة.ویعتقد أن أعلی درجات السعادة تتحقق فی الدار الآخرة.

در این مقالات اعتراضات متکلم بزرگ اشعرای امام فخرالدین محمدبن عمر رازی(544- 606 ه.ق) بر سه قاعدة مهم فلسفی یعنی : " الحق ماهیّته انتّیه " " کل حادث مسبوق بامکان الوجود و بمادة" و" الواحد لا یصدر عنه الا الواحد" مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.سه قاعده ای که موضع گیریهای هر دانشمندی دربارة آنها می تواند به روشن شدن خطوط کلی نظام هستی شناسی او کمک کند.امام فخر رازی با نفی قاعدة اوّل برای واجب تعالی ماهیّت " مجهوله الکنه" قائل شده و وجود او را همچون ممکنات زاید او دانسته است.البته از اظهارات او در این باره به روشنی می توان فهمید که او به اصالت ماهیّت و اعتباری بودن وجود حتّی در واجب تعالی عقیده داشته است.به نظر می آید اعتراضات او بر دلیل این قاعده ناشی از خلط مفهوم به مصداق و غفلت از مشکّک بودن حقیقت وجود است. امّا قاعدة دوم که فخر رازی آن را از دلایل اثبات قدم عالم پنداشته است بر آن چندین ایراد وارد کرده است. امّا ایرادات او در صورتی وارد است که مقصود حکما از " امکان" به کار رفته در این قاعده امکان ذاتی باشد.امّا آیا واقعاً چنین است آیا این که مراد ایشان امکان استعدادی یا معنایی اعم از ذاتی و استعدادی بوده است؟ امّا در مورد قاعدة سوم چون فخر رازی مفاد این قاعده را با اعتقاد متکلمان مبنی بر صدور بی واسطة جمیع مخلوقات از خداوند متعال ناسازگار می دیده بر آن تاخنه است.امّا اعتراضات و موارد نقضی که او بر این قاعده- که مورد اجماع همة حکما و عرفا متکلمان می باشد- وارد کرده چسیت و از چه درجه ای از اعتبار برخوردار است؟این مقاله به موضوعات یا شده می پرادزد.

عالمان اخلاق، عرفان، کلام، فلسفه، تفسیر و... هر کدام از حیثیات ویژه ای درباره چیستی، هستی و کارکردهای وجودی شیطان به مداقه پرداخته اند. هدف این پژوهش تبیین وجودی شیطان از دیدگاه فخر رازی است. فخر بر این باور است که شیطان از ماده شطن به معنای دور است و در اصطلاح به اجنه کافر اطلاق می شود. او در آثار مختلفش سه دلیل عقل برای وجود شیطان بیان کرده است. علاوه بر آن از طریق مراتب صدور افعال از حیوانات از جمله انسان دلیل منکران وجود شیطان را تبیین می کند و سپس از طرف مختلف نفوذ شیطان در انسان این دلیل را مورد نقادی قرار می دهد. او در تبیین جایگاه شیطان در عالم هستی، شیطان را ممکن الوجودی معرفی می کند که نه متحیز است و نه صفت برای یک شی متحیز است، بلکه آن را جزء ارواح سفلیه شریر و خبیث معرفی می کند.

امام فخر رازی، متکلم،متفکر و مفسر بزرگ اسلامی، در نیمه دوم قرن ششم ه. ق/ دوازدهم م.، در منطقه خوارزم به مدت شش سال به فعالیت های علمی و کلامی اشتغال داشته است. این سرزمین، از نظر بینش فکری و مدرسه عقلی تنها منطقه ای در شرق عالم اسلام بود که با جدیت تمام از آموزه های کلامی و معارف عقلی دفاع می کرده است؛ هم چنین نظر به امنیت سیاسی و ثبات اجتماعی توام با پیشرفت مادی و بالا بودن سطح مناظرات و مباحثات کلامی، از چنان جذابیتی بهره مند بود که دانش مندانی مانند امام فخر رازی را به سوی خود جذب و جلب نمود.در این مقال نویسنده کوشیده، پس از ارزیابی حیات علمی و مذهبی فخر رازی، مناسبات سیاسی و همکاری او با سلاطین خوارزمشاهی یعنی سلطان تگش و علاالدین محمد،مجالس بحث و درس او در خوارزم خاصه مناظرات کلامی او با معتزله،حشویه و مسیحیت خوارزم را بررسی نماید.

فخر رازی در آثار خود بر تباین ماهوی انسان ها تصریح کرده است. نگارنده در آثار فخر رازی تعریف مشخصی از «ماهیت» نیافت، اما این نکته در آثار او هست که ماهیت امری است که تغییر و تبدیل آن ممکن نیست. در نتیجه تصریح به تباین ماهوی انسان ها، به این معنا خواهد بود که هر فرد از انسان ماهیتی تبدیل ناپذیر و متفاوت با دیگر انسان ها دارد. بدیهی است که این باور همه دانش هایی را که به نوعی به انسان مربوط می شود تحت تاثیر قرار می دهد. برای دست اندرکاران علوم تربیتی، اخلاقی، حقوق، فقه و ... بسیار اهمیت دارد که بدانند آیا با انسان هایی یکسان سروکار دارند یا با مجموعه ای از انسان هایی که هر کدام ماهیتی علی حده و مجزا دارند. در این مقاله با استقصای آثار فخر رازی، ادله و شواهد وی را بر تباین ماهوی انسان ها، در دو بخش ادله غیرنقلی و ادله نقلی، عرضه می کنیم.

غرض از این نوشته شرح مختصر احوال و آثار فخر رازی (544606 ه‍) و نقل متن «کتاب فی الحب» او از مجموعه «سفینه تبریز» و ترجمه آن است که در میان «رساله العشق ها» مطالبی نو و آرائی ویژه دارد؛ امام فخر رازی، تعبیر و تعریف لفظی عشق را که در فکر بشری جولان و در خیال انسانی دوران دارد و موجب سلب اختیار و محور سوم و آثار می شود و به اضمحلال حب در محبوب و طلب در مطلوب می گردد، غیرممکن می داند و بر این عقیده است که محب در حب و عاشق در عشق غرق می شود و اگر الهی باشد به عالم مثال صعود می کند و اثر و خبری از محب یا عاشق باقی نمی ماند، باید عشق را متوجه خدای یگانه کرده و از التفات به زاینده و زاده و هر آنچه مادی است خودداری نمود؛ چون عشق حالتی است که در دوران آدمی پدید می آید و دارنده این پدیده را از تشخیص و تمیز میان رنج و راحت و تاریکی و روشنایی بازمی دارد و گاهی باعث مرگ او می شود.

فخرالدین رازی، از پیشوایان علم کلام و از مفسران شهیر قرآن است که در قرن ششم و هفتم هجری می زیست. پژوهش حاضر بر آن است تا از نسبت خدا و طبیعت در دیدگاه های تفسیری فخررازی پرده بردارد. در این خصوص، شواهد وافر نشان از آن دارد که خدای فخر به قوانین طبیعت پایبند نیست بلکه چه بسا مشیت او بر خلاف قوانین طبیعت رخ می دهد. افزون بر این، فخررازی، اثر گذاری طبیعت را هم منکر است و حتی واسطه بودن عوامل طبیعی برای فعل خدا را هم نمی پذیرد. صاحب «تفسیرکبیر» با تکیه بر خدایی که همه چیز را می توان به قدرت بی نهایت او ارجاع داد، خود را از ارائه تبیین طبیعی برای پدیده های جهان بی نیاز می بیند و در گامی فراتر، می کوشد که توضیحات طبیعی ارائه شده از جانب طبیعت گرایان را به نقد کشد و با اثبات ضعف این سنخ تبیین ها، بر لزوم ارجاع پدیده ها به فاعل قادر و مختار تاکید ورزد.فخرالدین رازی، از پیشوایان علم کلام و از مفسران شهیر قرآن است که در قرن ششم و هفتم هجری می زیست. پژوهش حاضر بر آن است تا از نسبت خدا و طبیعت در دیدگاه های تفسیری فخررازی پرده بردارد. در این خصوص، شواهد وافر نشان از آن دارد که خدای فخر به قوانین طبیعت پایبند نیست بلکه چه بسا مشیت او بر خلاف قوانین طبیعت رخ می دهد. افزون بر این، فخررازی، اثر گذاری طبیعت را هم منکر است و حتی واسطه بودن عوامل طبیعی برای فعل خدا را هم نمی پذیرد. صاحب «تفسیرکبیر» با تکیه بر خدایی که همه چیز را می توان به قدرت بی نهایت او ارجاع داد، خود را از ارائه تبیین طبیعی برای پدیده های جهان بی نیاز می بیند و در گامی فراتر، می کوشد که توضیحات طبیعی ارائه شده از جانب طبیعت گرایان را به نقد کشد و با اثبات ضعف این سنخ تبیین ها، بر لزوم ارجاع پدیده ها به فاعل قادر و مختار تاکید ورزد.

چکیده فارسی: فخر رازی مفسر و متکلم اشعری است که هرچند تا پایان عمر بر این مذهب کلامی سلوک می کند؛ اما در پاره ای باورها از دیدگاه های اشعری فاصله می گیرد و به نقد آنها می پردازد. تزلزل و اضطراب فخر در برخی دیدگاه ها، بیان گر مطالعه و تأمل او در آراء دیگران و تحول فکری وی است. نزدیک شدن رازی در برخی مسائل کلامی به مذهب شیعه، ناشی از یافتن حقیقت در مواضع پیروان اهل بیت^ و ضعف نظریات کلامی اشعری و عدم کفایت ادلّه آنها می باشد. از مهم ترین آنها می توان به مسئله صفات الهی، جبر و اختیار، ولایت و امامت و مهدویت، اشاره کرد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی برخی از مهم ترین مواضع کلامی تأثیر پذیری رازی از آموزه های شیعی می پردازد و به این نتایج می رسد که معقولیت باورهای مذکور و قوت ادله و شواهد آنها از یک سو و ضعف و عدم قدرت اقناع مواضع مدعیات مقابل آنها و تحول فکری رازی از سوی دیگر منجر به اتخاذ چنین مواضعی گردیده است. چکیده عربی: الفخر الرازی مفسّر ومتکلّم أشعری، بقی الى آخر عمره على هذا المذهب الکلامی، غیر أنه فی بعض المعتقدات تخلّى عما کان یقول به الأشاعرة وأخذ یوجه لها النقد. إن ما حصل للفخر الرازی من اضطراب وزعزعة فی بعض آرائه، یکشف أنه جال فی نظره ودرس وتأمل آراء الآخرین، وحصل له نوع من التحول الفکری. وقد کان اقتراب الرازی فی بعض المسائل الکلامیة الى المذهب الشیعی، ناتج عن ادراکه للحقیقة فی موقف أهل البیت^، وعدم رصانة النظریات الکلامیة الأشعریة، وعدم کفایة ما تطرحه من أدلّة. ومن أهم ذلک یمکن الإشارة الى مسألة الصفات الالهیة، والجبر والاختیار، والولایة، والإمامة، والمهدویة. سار هذا البحث وفقاً للاسلوب الوصفی والتحلیلی للنظر فی قسم من أهمّ المواقف الکلامیة التی تکشف عن تأثّر الرازی بالتعالیم الشیعیة، وتوصل الى هذه النتائج وهی عقلانیة المعتقدات المذکورة ورصانة أدلّتها وشواهدها، من جهة، ومن جهة اخرى أدى وهن المدعیات المقابلة وافتقارها الى قدرة الاقناع والتحول الفکری الذی حصل عند الرازی، الى اتخاذ مثل هذه المواقف.

چکیده فارسی: فخر رازی، متکلم و مفسر شهیر اهل سنت، نویسنده ای پرتالیف و توانا در تحلیل مباحث کلامی است. همین امر یکی از دلایل صعوبت فهم نظر نهایی وی در برخی مسائل است و دیدگاه او در برخی مسائل متزلزل و مبهم به نظر می رسد که از آن جمله می توان به مساله «مصداق شناسی معصوم» اشاره نمود. رازی همانند بسیاری از متکلمان مسلمان، وجود معصوم را جهت حفظ شریعت از تغییر و تحریف ضروری می داند. وی در کتاب المطالب العالیه در مساله نبوت، دیدگاه اهل تشیع را در باب عصمت ائمه به صراحت حق می داند که مغایر با دیدگاه او در برخی دیگر از آثارش می باشد. در این پژوهش ضمن تحلیل دوگانگی دیدگاه وی در باب «مصداق شناسی معصوم»، مدعای برخی پژوهشگران در باب آثار و اندیشه های فخر درباره مساله یادشده نیز نقد شده است. قدر مسلم آن است که وی اصل وجود «معصوم» را پس از پیامبر اسلام ضروری می داند و مصداق آن را در مواردی «اجماع» و در مواردی «شخص کامل» معرفی کرده، ائمه شیعه ازجمله صاحب الزمان عج را از مصادیق شخص کامل و معصوم می شمارد. چکیده عربی:الفخر الرازی المتکلم والمفسر المعروف من أهل السنّة له مؤلفات کثیرة، ویتصف بمقدرة عالیة علی تحلیل المباحث الکلامیة. وهذا الأمر من الاسباب التی أدت إلی صعوبة فهم رأیه النهائی فی بعض القضایا، أو جعلت منه رأیاً متذبذباً وضبابیاً فی قضایا اخری. ونستطیع ان نشیر من ذلک مثلاً إلی قضیة «مصداق المعصوم». فالرازی مثلما هو الحال بالنسبة إلی الکثیر من المتکلمین المسلمین یری وجود المعصوم ضروریاً لحفظ الشریعة من التغییر والتحریف. فهو فی کتاب «المطالب العالیة» عندما یأتی علی ذکر مسألة النبوّة نراه یقول ان رأی أهل التشیّع فی باب عصمة الأئمة حق، وهذا الرأی مغایر لما طرحه من آراء فی بعض مؤلفاته الاخری. فی هذا البحث نجری تحلیلاً لازواجیة رأیه فی «مصداق المعصوم» مع نقد لما یدّعیه بعض الباحثین بشأن آرائه التی طرحها فی مؤلفاته حول القضیة المذکورة. والقدر المسلّم فی هذا المجال انه یعتبر اصل وجود المعصوم من بعد النبی ضروریاً ولکنه یصوّر مصداق ذلک بـ«الاجماع» تارة أو «الشخص الکامل» تارة اخری. وهو یعتبر ائمة الشیعة، ومنهم صاحب الزمان عج من مصادیق الشخص الکامل والمعصوم.