شماری از قلعه های ایران قلعه دختر نام دارند. درباره دلایل انتخاب این نام دو نظر اصلی بیان شده است. نخست اینکه به دلیل سختیِ دسترسی و ناممکن بودن تصرف آن ها چنین نامیده شده اند، دیگر اینکه این نام نشان دهنده اختصاص این اماکن در گذشته ای دور به ایزدی باستانی همچون اناهیتاست. نظر اخیر به دلیل تمایل ایرانیان معاصر به بازشناختن مضامین باستانی در آثار و بناهای تاریخی، محبوبیت نسبتاً زیادی یافته و به نوبه خود، شناسایی منشأ برخی از مکان های مقدس، همچون زیارتگاه های زنانه زرتشتیان و مسلمانان را تحت تأثیر قرار داده است. این مقاله اعتبار تاریخی این دو نظر را ارزیابی می کند و نشان می دهد که این نام گذاری، به دشواررس بودن ادعاشده آن قلعه ها و یا دین باستانی ایران ارتباطی ندارد. این مقاله نشان می دهد که نام گذاری این قلعه ها محصول خیال پردازی عامه مردم بوده و از گنجینه قصه ها و روایت های عامیانه بهره برده و بُن مایه مشترک آن ها، حضور دختری در قلعه است. گونه هایی از قصه های عامیانه که با نام گذاری قلعه دخترها در ارتباط بوده اند، در این بررسی معرفی شده اند.

قلعه خان لنجان که هم اکنون با نام «قلعه بزی» شناخته شده است، از جمله قلاع کوهستانی استان اصفهان است که بر فراز سه رشته از ناهمواری های طبیعی کوه قلعه بزی در 10 کیلومتری شمال شرق شهرستان مبارکه ساخته شده است. این قلعه احتمالا در دوره ساسانی ایجاد و به دلیل موقعیت سوق الجیشی خود در دوران اسلامی نیز مورد بازسازی قرار گرفته است.به دلیل کمبود اطلاعات در زمینه آثار معماری قلعه خان لنجان که به تناسب برش طبیعی کوه و در سه ارتفاع مختلف ساخته شده اند، ارائه نقشه ای جامع از فضاها و ساختارهای معماری آن با در نظر داشتن وضعیت توپوگرافی کوه های قلعه بزی به عنوان یکی از اهداف اصلی این پژوهش در نظر گرفته شد. همچنین به منظور درک بهتر از علل ساخت و استمرار استقرار در قلعه کوشش شد تا مطالعات جامعی در زمینه متون و مدارک مکتوب مرتبط با قلعه انجام پذیرد.بر اساس داده های حاصل از بررسی و نقشه برداری مشخص گردید که این قلعه با وسعتی حدود یک هکتار، از یک ارگ بلند در مرتفع ترین نقطه کوه، استحکامات مرکزی و قلعه ای کوچک در پائین تشکیل شده است. نکته قابل توجه در طرح قلعه خان لنجان همچون سایر قلاع کوهستانی، بهره گیری از شرایط طبیعی ارتفاعات و ناهمواری ها به منظور ساخت و ساز است؛ به گونه ای که در معماری این قلعه الگو و نظم هندسی مشخصی به چشم نمی خورد. همچنین بر اساس مدارک مکتوب می توان این گونه استنتاج نمود که قلعه خان لنجان به دلیل موقعیت مطلوب خود به تناوب و در برهه های زمانی مختلف کاربردهای گوناگونی یافته است؛ بگونه ای که این استحکامات علاوه بر عملکرد راهبانی و راهداری خود، متناسب با شرایط زمانی کارکرد مسکونی، نظامی و تدافعی و یا حکومتی داشته است.

قلعه میرغام هاشمی در استان ایلام و در روستای فرهاد آباد از توابع شهرستان دره شهر قرار دارد. بنای قلعه، بر طبق کتیبه موجود در قسمت ورودی آن، مربوط به دوره قاجاریه است. این کتیبه تنها مدرکی است که از بنا با نام قلعه یاد می کند. علیرغم معنایی که از این کلمه استنباط می شود در این بنا همانند قلاع این دوره هیچ تمهیدات نظامی در نظر گرفته نشده است. هیچ نشانی از بر جهای دیدبانی با تیرکش های بزرگ، درهای آهنی و خندق، انبار مهمات، زندان و ... که از شاخص های معماری نظامی قاع ایران می باشند، در این جا دیده نمی شود. آن چه در این پژوهش مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و یافته تحقیق را در بر می گیرد اثر معماری میرغلام هاشمی واقع در روستای فرهادآباد است. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی و با گردآوری اطلاعات به صورت میدانی و مطالعات کتابخانه ای، به بررسی و تحلیل کارکرد اصلی بنا با مقایسه آن با دیگر بناهای مشابه از دوره قاجاریه، جهت روشن کردن کارکرد بنا و در نتیجه تصحیح وجه تسمیه آن پرداخته است. هدف پژوهش بر آن است که با تحلیل داده های موجود، کارکرد اصلی این بنا را مشخص سازد که قلعه است یا کاروانسرا. سوال نگارندگان در این پژوهش مبتنی بر آن است که شاخصه های معماری به کار رفته در شاکله این بنا چگونه قابل تبیین است و فرضی هی تحقیق مبتنی بر آن است که مشخصه های معماری به کار رفته در این بنا مصداق کاملی از یک کاروانسرای قاجاری است. نتیجه پژوهش نشان می دهد که این اثر، کاروانسرایی از نوع کاروانسراهای خصوصی است که در کنار کارکرد اصلی خود، نقش حفاظتی و دفاعی را نیز بر عهده داشته است. این بنا، هم در امر کمک رسانی به مقررات مملکتی نظارت داشته و هم این که با تنظیم نمودن مناسبات اجتماعی روستاهای اطراف خود، علاوه بر راهنمایی قافله های کاروانی سود و عایدات فراوانی را نصیب خان منطقه نموده است.