قرآن، فرهنگ و تمدن
سال:1404 | دوره:6 | شماره:3 (پیاپی 21) |تعداد مقالات:6

فراگیر شدن فرهنگ منبعث از قرآن و عترت (ع)، همواره به تلاشی مضاعف و بهینه سازی و تمهید زمینه های لازم نیاز دارد. ازاین رو هدف پژوهشِ حاضر آسیب شناسی مهم ترین موانع توسعۀ فرهنگ قرآنی و نیز تبیین اقدامات اصلاحیِ متناظر با آن، با نگاه تحلیلی به منشور توسعۀ فرهنگ قرآنی کشور است. سؤال اصلی پژوهش چنین است: مهم ترین موانع و ضروری ترین اقدامات اصلاحیِ لازم برای تحقّق توسعۀ فرهنگ قرآنی در جامعه چیست؟ در این پژوهش، با طراحی و ارائۀ پرسش نامه، از روش توصیفی پیمایشی و نیز مطالعات کتابخانه ای استفاده کرده و با طرح ده سؤال اساسی، از نظرات فعالان و کارشناسان قرآنی کشور با جامعۀ آماری بالغ بر 1450 نفر بهره برده ایم. نویسنده پس از بررسی طیف وسیعی از موانع و اقدامات اصلاحیِ متناسب با آن، این موانع را بر اساس میزان اثرگذاریِ هریک، به دو بخش موانع ساختاری و فرعی تقسیم کرده است. تعدّد و تکثّر متولیان دولتیِ قرآن کریم، باورمندیِ ناکافی به محوریت و اولویت قرآن کریم در مدیریت کلان کشور و حمایت های غیرمنسجم از فعالان قرآنی از مهم ترین موانع ساختاری به شمار می رود. توجه ناکافی به تربیت و جذب حداکثری فعالان قرآنیِ کارآمد و متخصّص، فقدان نظام جامع ارزیابی و نظارتِ مستمرّ بر فعالیت های قرآنی و فقدان سامانه های نوین و جامع اطلاعاتی و به روزرسانی مستمرّ آن نیز از مهم ترین موانع فرعی است. نتایج این پژوهش نشان داد توسعۀ فرهنگ قرآنی در جامعه امری امکان پذیر و تحقّق آن نیازمند مانع زدایی و طیف وسیعی از اقدامات اصلاحی با محوریت منشور توسعۀ فرهنگ قرآنی است.

با توجه به روند روبه رشد جهانی شدن و ترویج ارزش های جهانی که اغلب با ارزش ها و آموزه های دینی در تضاد است، جوامع اسلامی با چالش های بی سابقه ای مواجه شده اند. در این میان، سبک زندگی قرآنی که بر اساس مبانی دینی و ارزش های اخلاقی شکل گرفته است، به عنوان یک الگوی پایدار و مقاوم در برابر این چالش ها شناخته می شود که می تواند به شکل مؤثر در تعاملات اجتماعی مدرن حفظ شود و به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی کمک کند. ازاین رو با توجه به تأثیر باورها و ارزش های حاکم بر فرد و جامعه، توجه به مبانی سبک زندگی حائز اهمیت است. اهمیت این بحث از آن روست که نحوۀ رفتار فرد در جامعه را جهت می بخشد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، به استخراج قواعد ثابتی به عنوان مبانی می پردازد که بر رفتار و نوع عملکرد انسان در زندگی مؤثر است. بر این اساس، این پژوهش در صدد پاسخ گویی به این پرسش است: سبک زندگی در حوزۀ تعاملات اجتماعی بر چه مبانی جامعه شناختی استوار است؟ نتایج حاکی از آن است که مبانی جامعه شناختی آن دسته از عناصر و رهنمودهای دینی است که به صورت اصول مسلم و زیربنایی درآمده و بر رفتار و عملکرد فرد در جامعه تأثیر می گذارد. از این رهگذر می توان اعتقاد به زندگی مادی و معنوی توأمان، هدفمند بودن جامعه، تکامل اجتماعی و حرکت به سوی کمال، نیاز به رهبران هدایت و تبعیت از الگو، لزوم اخلاق مداری و ارزش مداری در رفتارهای اجتماعی، لزوم حاکمیت عقل در رفتارهای اجتماعی و ضرورت وجود مرزبندی میان حق و باطل در رفتارهای اجتماعی را از مهم ترین مبانی جامعه شناختی سبک زندگی قرآنی به شمار آورد.

با وجود جامعیت سورۀ نور، تاکنون الگوی تربیتی تمام ساحتی برای سبک زندگی اسلامی که پاسخ گوی چالش های عصر جدید باشد، استخراج نشده است. هدف از پژوهش حاضر الگوسازی تربیتی سبک زندگی اسلامی سورۀ نور با رویکرد تمام ساحتی در عصر جدید است. این پژوهش کیفی با روش تحلیل مضمون، به گردآوری مضامین و پیاده سازی آن ها با نرم افزار MAXQDA پرداخته است. نتایج این پژوهش با رویکرد تمام ساحتی جواب گوی بحران معنویت عصر جدید در ساحت اعتقادی و عبادی و اخلاقی (ارتباط با خدا و بهره گیری از هدایت گری او، تلفیق ایمان و عمل در زندگی، آراستگی به ارزش های اخلاقی)، بحران ارتباطات رودررو و فتنه ساز ی های پیچیده در ساحت سیاسی و اجتماعی (سازندگی تعاملات اجتماعی، بهینه سازی عملکرد نظام قضایی و حقوقی)، بحران مادی گرایی در ساحت اقتصادی و حرفه ای (توجه به جنبۀ الهی در امور اقتصادی، پرهیز از افراط و تفریط و اکتفا به حد تعادل)، بحران کاهش زیبایی گرایی واقعی در ساحت زیبایی شناسی و هنر (زیبایی رفتار جمعی، زیبایی معنوی، زیبایی طبیعت)، بحران انفجار اطلاعات در ساحت علمی و فناورانه (همراهی تفکر علمی و منطقی با بصیرت و حقیقت جویی عالمانه) و بحران ظاهرگرایی افراطی در ساحت زیستی و بدنی (حجاب و پوشش ایمن ساز و اصلاح نگاه) بوده است.

ایثارگری در میدان نبرد از جمله مقوله های حیات بخش در مکاتب انسانی بوده و در غالب آنها مورد تاکید قرار گرفته است. بررسی این مقوله در آیین های زندۀ غیر توحیدی همچون بودا که از پیروان قابل توجهی برخوردار است نشان می دهد، تبیین منطقی آموزه های وحیانی قرآن و آشکار سازی و تقویت نقاط اشتراک دو آیین اسلام و بودا،در مورد ایثارگری، می تواند همگرایی تمدنی قابل توجهی را در میان پیروان دو آیین به ارمغان بیاورد. بررسی این مساله با این هدف، نیازمند پژوهشی عمیق در مبانی، اهداف و شاخصه های ایثارگری است؛ زیرا که این سه حوزه، تعیین کنندۀ کیفیت و حدود تعالیم دفاعی و ایثارگرایانه ادیان و آیین ها می باشد. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی، کلیات تعالیم آیین بودا در سه حوزه مبانی، اهداف و شاخصه ها را مورد مطالعه قرار داده و زمینه های تأثیرگذار آنها در روحیۀ ایثار و دفاع را تبیین نموده،سپس به نقد وبررسی آنها در معارف قرآن پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می دهد، آیین بودا متاثر از حقائق چهارگانه، قانون کارما (رفتار) و اندیشه های فراگیر نوع دوستی، راهبرد اصلی ایثارگری در جنگ را، بخشش و ایثار منافع به متخاصم و تأمین خواسته های او می داند و از این طریق به دنبال فرونشاندن عطش دشمنان به مادیات است. قرآن کریم با پذیرش اصل رنج در زندگی و جهت دهی حکیمانه آن به اهداف متعالی، اهداف مطرح در بودا را نقد و اصلاح پذیری متخاصم در راهبرد بودا را مردود دانسته، دفاع و ایثاگری فعال را واجب می داند.

از آنجا که در تعالیم انبیای الهی زیرساخت های پیدایش و شکل گیری تمدن وجود دارد، بررسی قصص قرآنی از مهم ترین منابع کشف این زیرساخت هاست. می توان با تحلیل این قصص، برخی از مشکلات جوامع بشری امروز را حل کرد و به برخی از مؤلفه های تمدن اسلامی پی برد. ولی با توجه به این مطلب که آیات و سور قرآن در شرایط تاریخی خاصی نزول یافته و قصص قرآن نیز از این امر مستثنی نیست، هر بار بخشی از داستان انبیا که متناسب با دعوت پیامبر اسلام بوده، در خلال سور بیان شده است. ازاین رو این مقاله با سبک تفسیر تنزیلی موضوعی و با روش توصیفی تحلیلی و کتابخانه ای درصدد پاسخگویی به این مسئله است که کدام مؤلفه ها و چه بخش هایی از داستان حضرت نوح (ع) در چه شرایط مکانی و زمانی در سور مختلف نازل شده است و وجه ارتباطی میان قسمت مذکورِ قصه با دیگر آیات سوره که داستان در آن ذکر شده، چیست؟ همچنین این متناسب سازی میان شرایط با محدودۀ قصۀ حضرت نوح (ع)، بیانگر کدام یک از مؤلفه های تمدن اسلامی است؟ کاربست این شیوۀ مطالعاتی در این داستان، بیانگر این نکته است که قصص قرآنی هم راستا با هدف سوره و شرایط گوناگون زندگی پیامبر (ص) و مسلمانان و دشمنان اسلام نازل شده است. تمامی بخش های داستان حضرت نوح (ع) در قرآن در سور مکی بیان شده است و ولایت پذیری خدا و فرستادگانش، دعا، تقوا، انذار و تبشبر، شکیبایی در مواجهه با امتحانات متعدد، حاکمیت مستضعفان، اقتدار صنعتی و اقتصادی، توکل به خدا و جهاد تبیین هجرت از مؤلفه های تمدن اسلامی است که از این داستان برداشت می شود.

پیرامتنیت، به عنوان شاخه ای از نظریۀ جامع تر ترامتنیت متفکر فرانسوی ژرار ژنت، رویکردی معاصر در بررسی تأثیر یک متن بر پیرامون خود و به ویژه مخاطبان خود است که از ابتدا برای بررسی متن در معنای کتاب طرح شد. این نظریه امکانی ایجاد می کند تا به فضای پیرامون یک اثر و تأثیر دوجانبۀ متن و پیرامونش بپردازیم. وجود آیات مقدس قرآن کریم در آثار گوناگون تولیدشده در سراسر عالم اسلام، از اولین عوامل متمایزکنندۀ «هنر اسلامی» از هنرهای پیش از خود است. نسخه های خطی قرآن منعکس کنندۀ سطح وسیعی از اطلاعات دربارۀ هنر و فرهنگ و تمدن دوران خود است. آرایه های قرآنی که پیرامون این مهم ترین متن تاریخی و معجزۀ پیامبر اکرم (ص) قرار گرفته، در گذر زمان، تغییر و تحولات وسیعی یافته است. این پژوهش با پرسش از تحول آرایه ها و گونه های آن و تأثیر متقابل متن و آرایه ها بر یکدیگر از منظر پیرامتنی و با روش توصیفی تحلیلی، آن ها را با رویکردی تاریخی در چهارچوب ایران فرهنگی بررسی کرده است. نتایج حاصله نشان دهندۀ این است که آرایه ها به مثابۀ پیرامتن، یک شبکۀ ارتباطی جهت دعوت به خوانده شدن میان کلام خدا و خوانندگانش برقرار می سازد. همچنین دستور زبان آن ها را به مثابۀ یک رسانه بررسی می کند؛ قراردادهای کاربردی، نمادین و تزیینی حاضر در این شبکۀ ارتباطی را دسته بندی می نماید و تحول آن ها را نشان می دهد.