مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد (دانشکده ادبیات و علوم انسانی(مشهد))
سال:1383 | دوره:37 | شماره:3 (پی در پی 146)

(Yunus Emre 1250-1320) در این مقاله یونس امره نخستین شاعر بزرگ ترانه های عارفانه در زبان ترکی، معرفی می شود و فرازهایی از دیدگاهها و اندیشه های او در خصوص عشق به خداوند، عشق به فرستادة وی حضرت محمد (ص) و عشق به بندگان و مخلوقات خداوند بررسی می شود.

ادبیات فارسی و به ویژه شعر نو - در مقایسه با ادبیات کلاسیک - تحوّلی شگفت و شگرف در حوزه زبان، اندیشه، مبانی جمال شناسی و موسیقایی پیدا کرده است. حضور نام آوا، در شعر نیما و دیگر نوپردازان، یکی از ابزارهای مقابله با دگماتیسم واژگان شعری در ادبیات سنتّی است. هر چند حضور نام آوا در شعر نیما، بیشتر مورد اشارة رضا براهنی (1344ش.) و اخیراً دکتر سعید حمیدیان (1381ش.) واقع شده، اما تاکنون تحلیلی از کارکرد بلاغی آن ارائه نشده است.نگارنده در این مقاله به تشریح موضوع، بررسی بسامد، و تحلیل زبانی - بلاغی - موسیقیایی نام آوا در شعر نیما یوشیج پرداخته، با این همه از ارائه شواهدی چند از شعرا اخوان ثالث، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، و شاملو غافل نمانده است.

زبان عربی فصیح به عنوان عامل وحدت عرب زبانان، همواره در طول تاریخ به دلایل مختلف، با خطرات و تهدیدهایی مواجه بوده که از چند جهت قابل نقد و بررسی است. اولین عامل تهدیدکنندة زبان عربی، از درون این زبان، و از سوی عرب زبانان و سپس مشتشرقان بود که با حمله به نحو عربی، زیانهایی را بدان وارد کرد. از جمله می توان به افکار و آرای برخی از نحویان همچون قطرب اشاره کرد که وی اِعراب را در جملات عربی عامل دفع التقای ساکن می دانست. این طرز تفکر گر چه با استقبال عمومی روبرو نشد، اما سالها بعد زمینه را برای مخالفان زبان فصیح در حمله به "نحو" این زبان فراهم کرد. در این مقاله قطرب و پاسخ مخالفان به تفصیل بیان خواهد شود. دومین تهدید از جانب طرفداران زبان عامیانه صورت گرفته که در این رهگذر نقش استعمارگران و اهداف استعماری آنان در قطع ارتباط بین گذشته و حال مسلمانان بسیار با اهمیت است. این اهداف عموماً در سه بخش "دعوت به زبان عامیانه به منظور محو هویت ملی - فرهنگی"، "نگارش به حروف لاتین" و "اصلاح زبان عربی با تکیه بر حذف اِعراب" متمرکز می شود که هر بخش به تفصیل بررسی خواهد شد. این عوامل تهدید کننده در عین حال زیانهایی در پی داشته، موجب تقویت روحیة ملی و دمیدن حیات جدید در روح و جان عرب زبانان گردیده و زمینه ساز ظهور شاعران و نویسندگان بزرگی در عرصة فرهنگ و ادب عرب شده است. در خاتمه، راهکارهای عملی برای حل این مشکلات نیز ارائه شده است.

پرسش اصلی مقاله بررسی شیوه تعامل بهار با مسأله "سنت و تجدد" بوده است. مرحوم ملک الشعرای بهار فقط یک شاعر نبود. علاوه بر تحقیقات ادبی و شاعری، فعالیتهای سیاسی - اجتماعی نیز در رأس امورش قرار داشت. یک خصلت برجسته دیگر بهار که او را از اقرانش متمایز می کرد، مطالعات بسیار گسترد ه اش بود در تاریخ و فرهنگ ایران که در نتیجة آن، مسائل و مشکلات تاریخی فرهنگ ایران را عمیقاً شناخته بود. بهار متعلق به دوره ای است که فرهنگ ایران در حال گذار از سنت به تجدد است. "دوره های گذار"، همیشه پرالتهاب بوده و معمولاً فرهنگ در این دوره ها دچار افراط و تفریط می شود. بهار در این دوران پرآشوب با تکیه بر سنت به تجدد روی آورد. سنت را کاملاً انکار نکرد و از آن گروههایی هم نبود که یکباره مفتون تجدد شود. بلکه به شیوه ای معتدل سنت را غربال کرد و از گزاره های تجدد آنچه را که برای ایران معاصر مفید می دانست برگرفت. ما در این مقاله کیفیت تعامل هوشمندانه بهار را با "سنت و تجدد" مطمح نظر قرار داده ایم.

هر خواننده صاحب نظری که با متون عرفانی ادبیات فارسی انس و الفتی دارد، متوجه این نکته شده است که گاهی شعرا و نویسندگان عارف ما اعلام نموده اند که در اثر رفع مباینت و جدایی میان خود و خداوند، قادر به تفکیک "من" و "تویی" میان خود و معبودِ محبوبِ خود نیستند. نتیجه طبیعی این حالت، همذات پنداری خود و خداوند است. حال پرسش این است که آیا این ادعا بیان کننده تجربه ای مطابق با واقع است یا تصوری است ناشی از تجربه ای کاملاً روانی؟ در حالی که هرگز بدنبال نفی قطعی شق اول این احتمال نیستیم، در این مقاله در پی آنیم تا از منظری دیگر به این ادعاهای صوفیانه نگاه کنیم.

میان سطح دشواری متون آموزشی و سطح توانایی یادگیرنده زبان، رابطه مستقیمی وجود دارد. چنانچه در انتخاب متون این نسبت رعایت نشود، نتیجه مطلوب آموزشی و یادگیری حاصل نمی گردد. افزون بر این، روش آموزشی مناسب نقش مؤثری در یادگیری مطلوب دارد. در این مقاله با سنجش تعدادی از دروس آموزش زبان فارسی (آزفا) به غیر فارسی زبانان، با استفاده از ضریب دشواری فاگ و ارزیابی همخوانی آنان با سطح توانایی مفروض در کتب آموزشی، به بررسی و نقد روش آموزشی کتاب نیز پرداخته شده است.

انسان برای رفع نیازهای روحی و جسمی خود از جمله شناخت راز هستی و حیات جاوید، کسب دانش و تجربه، دست یافتن به زندگی آرمانی معنوی و مادی، و حتی مدح ممدوح، دیدار محبوب، شکار و... بارها و بارها سفر خشکی و دریا را تجربه کرده است. در همة این سفرها آنچه به عنوان سه رکن اصلی به چشم می خورد انگیزه، مسیر و وسیلة سفر است. متناسب با این سه رکن، فرهنگ سفر در اقوام و ملل گوناگون با یکدیگر متفاومت می شود. اما گاه، به دلایل متعدد و مختلف، همسانیهایی رخ می دهد. در مقالة حاضر به بررسی این همسانیها در شعر منوچهری و برخی از شاعران عرب به ویژه متنبی، از زاویة انگیزه، مسیر و وسیلة سفر، پرداخته شده است.

پست مدرنیسم که چندی است در همه زمینه ها از آن صحبت می شود، در ادبیات نیز از جایگاه مهمی برخوردار شده است. گرچه پست مدرنیسم به عنوان جنبشی انگلوساکسون شناخته می شود، اما بسیاری از پیشروان آن، اندیشمندان فرانسوی همچون میشل فوکو - Michel Foucault (1926-1984) ، ژاک دریدا - Jacques Derrida (1930-2004) ، و ژان فرانسوا لیوتار - Jean-Francois Lyotard (1921-1998) هستند. رمان که نوع ادبی غالب در دو قرن اخیر است، در ربع آخر قرن بیستم تحت تأثیر پست مدرنیسم دچار تغییرات ساختاری شد و به رمان پست مدرن تبدیل شد. در این مقاله سعی شده است با اشاره به پست مدرنیسم گذار رمان از سنتی به پست مدرن از طریق جنبش رمان نو نشان داده شود.

در زبان فارسی همچون بسیاری از زبانهای دنیا، سه نوع جهت وجود دارد که عبارتند از: معلوم، مجهول و میانه. ساختهای میانه در زبان فارسی همچون مجهول مشتمل بر یک موضوع هستند. فعلهای میانه به لحاظ صرفی، شبیه صورت معلوم خود می باشند؛ اما به لحاظ نحوی و معنایی به مجهولها شباهت دارند. در این جستار، سعی بر آن است تا ضمن تبیین ویژگیهای ساخت میانه در زبان فارسی، چگونگی اشتقاق این ساختار به عنوان ساختی متعدی بر اساس تازه ترین رویکردهای دستور زایشی - گشتاری مشخص شود.

پرتو حق است آن، معشوق نیست خالق است آن گوئیا مخلوق نیست با وجودی که در طول تاریخ بشریت چهرة زن در آیینه اساطیر و ادبیات چندان شفاف، زیبا و قابل تقدیس نبوده است، ولی بزرگ مردان و اندیشمندانی از ارکان اساسی فرهنگ و ادب پارسی، دید واقع بینانه خود را نسبت به زن در آثار خود به تصویر کشیده اند. زن در ادب پارسی درخشانترین چهره را در نقش مادر (محور دوراندیشی، خردمندی، دین باوری و شفقت) و سپس به عنوان یک محبوبه (عروة الوثقایی برای عروج به عالم معنا) به خود اختصاص داده است. مولوی بر مبنای شیوه بیانی خود یعنی اتکا به مثلها، اصطلاحات و احادیث رایج برای اظهار دانه معنی با کمال بی غرضی و به دور از هر گونه تعصب، زن را در اشعار خود گاه به اوج برده، پرتوی از لطف حق دانسته و گاه به حضیض آورده، مصداق و تمثیلی برای نفس اماره به شمار می آورد. او توهین به مقام زن و تحقیر او را مد نظر ندارد، چرا که در بیان عدم جنسیت روح، ارزش آدمی را که در روح و روان تجلی پیدا می کند، فراتر از مذکر و مونث می داند. مقام و منزلتی درخشان تر و والاتر از این نیست که مولوی زن را در جایگاه مادری به عرش برده، او را تمثلی برای لطف و رحمت حق قرار می دهد. مولوی بیش از آنکه به تمایز جنس زن و مرد بپردازد و برای جنس به خصوصی ارزش قایل شود، جنسیت بر مبنای سنخیت را ارج می نهد که در سایه آن پیوند، همدلی و همفکری فراتر از قالبهای جسمانی و تفاوت فیزیکی حاصل می گردد و این معنا را چه در طیف صالحان و چه در طیف طالحان گریزی نیست.

به عقیده برخی از پژوهشگران، به اندازه ای که اصل و محتوای قرآن در دوره های مختلف به دقت مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته، تاثیر آن بر شعر و نثرِ عربی به طور مجزِا و مفصل مورد بررسی قرار نگرفته است؛ چنان که موضوعاتی مثل مجاز قرآن، اسرار بلاغت قرآن، معانی قرآن،... هنوز هم مشتاقانی دارد تا آثاری در آن زمینه ها تالیف نمایند، در حالی که از تاثیر قرآن بر نثر دوره معاصر، تاثیر قرآن بر ادب دوره های مملوکی، عباسی یا اموی، آثار گران بهایی سراغ نداریم. آنچه در این صفحات تقدیم می گردد، بررسی بعضی آثار لفظی و مضامین قرآنی در شعر عربی معاصر است، و از آنجا که دانشجویان و آشنایان با ادبیات عربی در ایران اکثرا با شعرایی نظیر: احمد شوقی، حافظ ابراهیم، معروف الرصافی، محمود سامی البارودی، جمیل صدقی الزهاوی و محمدمهدی جواهری آشنایی بیشتری دارند و دسترسی به دیوان شعر آنها آسان تر از دیگر شعرای معاصر است، شواهد و امثال نیز اکثرا از دیوان همین شعرا استخراج شده است و عنداللزوم اصل آیات قرآن هم ذکر شده اند.