پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1385 | دوره:8 | شماره:1 (29) |تعداد مقالات:8

یکی از مسایلی که بعد از رحلت پیامبر بزرگ اسلام محل بحث و نزاع مسلمانان واقع شد مساله جانشینی رسول گرامی اسلام بود، از آنجایی که محمد بن عبداله (ص) رسول خدا و خاتم النبیین است آیا ضروری است باز جانشینی برای رهبری مردم داشته باشد یا آن گونه که خوارج بعدها مطرح کردند کتاب خدا کافی است و کسی حق امارت و حکومت بر مردم را ندارد؟ نگارنده در این مقاله بعد از بحثی کوتاه در معناشناسی واژه «امام» به اثبات اصل ضرورت وجود امام از نگاه متکلمان فرقه های اسلامی بویژه متکلمان امامیه و بالاخص ابن میثم پرداخته است، بحث مهم دیگری که محل نزاع مسلمانان است، مسوولیت تعیین و نصب امام است، غالب اهل سنت مسوولیت تعیین و نصب امام را جزو وظایف امت می دانند، اما امامیه، تعیین امامان معصوم بعد از پیامبر را به عهده خدا و مسوولیت معرفی امامان و نصب امام و اولین امام را بر عهده پیامبر دانسته و معتقد است هر امامی موظف است امام بعد از خودش را به مردم معرفی نماید. تا مردم از هدایت الهی محروم نشوند و این مساله در تاریخ اسلام محقق شده است، البته تشکیل حکومت وابسته به نصرت مردم زمان حضور امام است و الا امام به وظیفه ارشاد و هدایت فکری و مبارزه با ظالمان بسنده خواهد کرد.

مرگ از روی ترحم یا به مرگی، از مسایل بنیادی اخلاق زیستی است که از جهات گوناگونی بررسی می شود. آیا می توان به استناد اصول اخلاقی به کشتن بی درد کسانی اقدام کرد که خود، برای رهایی از درد و رنج پایان ناپذیر خویش، خواستار آن هستند؟این نوشتار پس از مقدمه ای به بحث خود در پنج عنوان می پردازد:نخست این عمل را بر اساس عناصر اصلی اوتانازی (euthanasia)، به گونه ای روشن تعریف و انواع آن را معرفی می کند؛ دوم، دیدگاه مسیحیت را درباره این عمل باز می گوید؛ سوم؛ به تحلیل دیدگاه اسلام درباره این عمل می پردازد؛ چهارم، دلایل موافقان اوتانازی را گزارش می کند که آنان برای اثبات نظر خود بیشتر به دو دلیل استناد می کنند: نخست اصل خودآیینی فردی و دیگری اصل شفقت و نوع دوستی؛ پنجم به تحلیل و بررسی این دلایل می پردازد و کاستی های آنها را نشان می دهد.

نگرش ارسطو به نفس و بدن بر دیدگاه او درباره اجسام، یعنی ماده و صورت مبتنی است، اما حرکت، تغذیه، تخیل و تعقل را که انواع حیات هستند از اعمال نفس بر می شمرد تا تفاوت آن را با دیگر صورت ها بیان کند.نگاه متفاوت ابن سینا به مساله مادی یا مادی نبودن نفس و نسبت آن با جسم، بقا یا فنای نفس پس از بدن، به ضمیمه نوآوری های او در مباحثی چون اثبات وجود نفس، ماهیت ذهن، ادراکات حسی، حسن باطن، قوای عقلی، تعامل نفس و بدن، نسبت عقل فعال با عقل انسانی، مسایل فراوان علم نبوات و رابطه آنها با ماهیت و کارکرد نفس و ده ها مساله دیگر، باعث شد تا او نفس شناسی را جدا از مجموعه علوم طبیعیات به طور مستقل مطالعه کند و در حقیقت، علم النفس را از نو، بر پایه های متفاوت با دیدگاه ارسطو، بنیان نهد و تدوین نماید.

پرسش از رابطه حق و عدالت، مجال مناسبی را برای بازنمود برخی از مهم ترین تقابل های فکری در زمینه ارزش های بنیادین سیاسی مثل عدالت، برابری، آزادی و حقوق بشر می تواند فراهم کند. با توجه به این که عده ای از اندیشه ورزان معاصر علاوه بر اختلاف در مبانی، تفاوت های روش شناسانه با هم دارند لازم است میان حق و عدالت در سطوح و لایه های معرفتی متعددی نسبت سنجی شود. این نوشتار به اختصار با  ذکر برخی از نمونه های با اهمیت تر به این مهم می پردازد و مدخلی را برای ورود به فضای امروزی بحث در اختیار خواننده فارسی زبان قرار می دهد.

جبر و اختیار یکی از موضوعات مهم کلامی است که از دیرزمان با دیدگاه های گوناگون مورد توجه بوده است و هر یک از پیروان عقاید مختلف با دیدگاه خاص خود به این موضوع پرداخته اند. یکی از دیدگاه های معروف در این مساله دیدگاه عرفا است که در میراث ادبی- عرفانی بازتاب گسترده ای دارد. مولوی به عنوان یکی از نظریه پردازان این موضوع در مثنوی معنوی با شیوه خاص خود، داستان و ضرب المثل که شیوه قرآنی است، به طرح آن پرداخته است. در این مقاله با اشاره به پیشینه مباحث کلامی و تاثیر آن در فرهنگ و اندیشه ایرانیان، به بررسی دیدگاه عارفانه مولانا پرداخته شده است. وی با طرح مسایلی همچون سبب و مسبب، سبب سازی و سبب سوزی، رابطه جبر و توکل، جبر خاصه و حدود اختیار انسان، افکار و اندیشه هایش را بیان کرده است. او در عین اینکه قدرت فائقه و جباریت حق را نشانه عجز و زاری انسان و نهایتا جبر می داند، با بیان پشیمانی و شرم آدمی از اعمالش او را دارای اختیار و انجام عمل آگاهانه معرفی می کند.

بیش از یک قرن از آشنایی ایرانیان با فلسفه های جدید غرب می گذرد. گونه شناسی روی کرد اندیش وران ایرانی با این فلسفه، از موضوع هایی است که امروزه بایستی بررسی و تحلیل شود.این نوشتار، روی کرد متفاوت مرحوم سید جلال الدین آشتیانی و استاد شهید مرتضی مطهری را به فلسفه غرب بررسی می کند و نوع رویارویی شهید مطهری را دفاع پذیرتر، مفیدتر و کارآمدتر می سنجد. در این مقاله، پس از برخی مباحث مقدماتی، دیدگاه های این دو اندیشمند درباره فلسفه غرب به گونه ای تطبیقی و آن گاه دلیل های برتری روی کرد مطهری بیان خواهد می شود. با این وجود، شیوه مطهری نیز کاستی هایی دارد که در پایان مقاله به آنها اشاره خواهد شد.

تحلیل عالم به معنای ماسوی اله، پس از وحدت وجود، از اساسی ترین مسایل عرفان نظری است. این نوشتار ضمن برشماری مقدمات لابدی بحث، تجلی را به منزله نظامی که متصدی تبیین و تحلیل کثرات است، بررسی می کند.ویژگی این مقاله، اتقان انتساب مدعیان به اهل عرفان و به خصوص نحله محیی الدینی است، این ویژگی از آن جا مهم می نماید که در برخی از یادداشت های محققان، بعضی تصورات غیر واقعی، به گونه جازمانه به شیخ اکبر نسبت داده می شود. تنها راه پیش گیری از این آسیب پژوهشی در همه حوزه ها از جمله عرفان نظری، التزام به طرح دقیق نظرات مورد تحقیق است، به گونه ای که آشکار کننده عبارات اهل عرفان باشد. از این رو، روش نویسنده، توجه دو چندان به ذکر راوی گونه کلمات شیخ اکبر و شارحان وی، آمیخته به تحلیل آنهاست.

خودگرایی اخلاقی یکی از نظریه های اخلاقی در حوزه اخلاق هنجاری است. در این مقاله با اشاره به اقسام و تقریرهای خودگرایی اخلاقی و ارتباط آن با خودگرایی روان شناختی به طرح، تحقیق و بررسی ساختار و مولفه های این نظریه پرداخته شده و ادله موافقان و مخالفان این نظریه مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.