بررسی شخصیت پردازی دراماتیک شخصیت های دینی در نمایشنامه های فارسی چاپ شده پس از پیروزی انقلاب اسلامی

یکی از شیوه های ترویج و بازتولید ارزش های دینی، تولید آثار هنری است. نقاشی، موسیقی، نمایش، شعر و معماری را از هنرهایی می توان دانست که انسان مذهبی را نیز در قرون متمادی به خود مشغول داشته است. شخصیت های دینی و مذهبی و داستان زندگی و مرگ و شهادت آنان از جمله موضوع هایی بوده است که به مورد توجه اندیشه مندان و نویسندگان ایرانی بوده است. نمایشنامه نویسان کشور نیز از این موضوع غافل نبوده و در برخی از آثار خود به این موضوع های مرتبط با شخصیت های دینی توجه نشان داده اند. در این پژوهش تلاش شده است تا چگونگی شخصیت پردازی درباره شخصیت های دینی اعم از پیامبران، امامان و اصحاب نزدیک آنان در نمایشنامه های فارسی مورد بررسی قرار گرفته و نقاط ضعف و قوت آن شناسایی شود. اما نکته این جاست که با توجه به عدم امکان نمایش شخصیت های مذهبی مخصوصا امامان شیعه که با شبیه خوانی فاصله گرفته اند و تلاش دارند تا ویژگی های درام را در خود حفظ کنند، تا چه حد توانسته اند، به شیوه های دراماتیک، شخصیت های مذهبی را بنمایانند و وجوه گوناگون شخصیت های آنان را بازسازی کنند؟ در این متون، شخصیت پردازی ها چگونه انجام شده است؟ آیا در این متون، اصول شخصیت پردازی دراماتیک، رعایت شده است؟ آیا می توان در قالب درام، شخصیت های مذهبی را خوانش کرد؟
برای پاسخ به این پرسش ها و پرسش هایی دیگر ضمن طرح مباحثی نظری پیرامون شخصیت پردازی و انواع آن، با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی، ده نمایشنامه مذهبی منتشر شده پس از پیروزی انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گرفته اند. در مباحث نظری، ویژگی های شخصیت، انواع شخصیت و سیمای اشخاص بازی به بحث گذارده شد. پس از آن خلاصه ای از مرور پژوهش ها و پایان نامه های انجام شده درباره شخصیت در نمایش در دانشکده های مرتبط مطرح گردید که از نقص های روش شناختی و نظری بسیاری برخوردار هستند.
در این پژوهش، نمایشنامه های یوسف کنعان، دست های سرخ، صدای پای موعود، پل، ابوذر تن ها، مکه در خون، دریایی، مسلم بن عقیل، همسرایی مختار و فرزند فریاد مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور ابتدا خلاصه ای از نمایشنامه و سپس معرفی شخصیت ها، نگاهی گذرا به جایگاه شخصیت ها در نمایشنامه و نحوه کنش شخصیت مذهبی در نمایشنامه به بحث گذارده شده است. شخصیت هایی که لزوما در نمایشنامه حالتی پویا ندارند. به عبارتی در این نمایشنامه ها، شخصیت های مذهبی در قالب های متفاوتی مورد توجه بوده اند: ایستا، پویا، محوری، فرعی، ساده، پیچیده. اما از آن جا که شخصیت های مذهبی مسبوق به سابقه و شناخت قبلی خواننده و تماشاگر نمایش است، تلاش چندانی برای شناخت ابعاد اجتماعی آن ها نشده است.

Creation of artistic works is a way of promoting and regenerating religious values. Painting, music, theater, poetry and architecture are among the arts that engages the religious people with themselves. Iranian intellectuals and writers have been always interested in the stories of life, death and martyrdom of religious personalities. The playwrights of our country were not neglectful of these subjects and pay attention to the subjects that related to the religious personalities in some of their works. In this research we tried to investigate the manner of personification of religious personalities including prophets, Imams and their close followers in the Persian plays and identify the strengths and weaknesses in these works. An important point is that regarding the impossibility of showing the face of religious personalities specially the Shiite Imams in those plays that differ greatly from passion plays and try to keep the characteristics of a drama, how these plays could demonstrate the different faces of religious personalities in a dramatic way? Is the drama the suitable shape for recreating a religious personality?
For answering these and other related questions, we study ten religious plays that have been published after the Islamic revolution. In an overview of theory, we discuss about the characteristics of personality, types of personality and the appearance of the personalities in the plays. Then, a summary of available research works and thesis about the personality in the dramatic plays is studied that reveals many methodological and theoretical shortcomings in these works.
In this research, the following plays are studied: The Joseph of Canaan, the red hands, the promised sound of foots, the bridge, the aboozar of the bodies, Mecca in blood, maritime, Moslem son of agheel and the composing of Mokhtar. For this purpose a summary of the play has been discussed at first. Then, the personalities in the play were introduces and their interactions with other characters have been studied. In these plays the religious personalities are considered in different shapes: static, dynamic, axial, secondary, simple and complex. However, as these personalities are familiar to the average reader, no sufficient effort has been made to investigate the social dimensions of their characters.