كاريز (قنات) دستاورد دانش و فرهنگ بومي زيستگاه هاي كرانه هاي كوير و نظام هاي وابسته به آن در ايران و بهره برداري پايدار از آن (نمونه قنات هاي كاشان)

با آشكار شدن اين موضوع كه بسياري از رويه ها و روش هاي زندگي بشر امروزي خارج از توان زيست محيطي است و نمي تواند پايدار باشد، تكنيك ها، روشها و فنوني كه با قانون هاي بوم شناختي هماهنگ و سازگار هستند، مورد توجه قرار گرفته است. بخش مهمي از اين روش ها و فنون، تجربه و دانشي است كه مردم بومي پس از چند هزار سال در سازگاري با محيط و شناخت سرزمين زيستگاهي خود به دست آورده اند. هر كشور به نوع خود سهمي در اين دانش بومي دارد، ولي در اين بين، كاريز يا قنات ايراني از جايگاه خاصي برخوردار است. در اين مقاله، قنات هاي ايران از زاويه اي نو، به عنوان بخشي از دانش بومي و ميراث فرهنگي بشري، با بررسي موردي قنات هاي كاشان مورد توجه قرار گرفته است و كوشش شده است تا جلوه هايي از سازگاري اين نظام با شرايط زيست محيطي به عنوان يك امتياز در فرآيند توسعه پايدار بر شمرده شود.
قنات ها به ويژه در محدوده داخلي فلات ايران نه تنها نقش مهمي در تامين آب آشاميدني و كشاورزي داشته اند، بلكه ماندگاري بسياري از سكونتگاه هاي شهري و روستايي به آنها وابسته بوده است. در بسياري از مناطق ايران از قنات براي توليد انرژي نيز استفاده مي شده است. نمونه بارز اين مساله آسياب هاي آبي است كه بر سر راه قنات ها ساخته مي شده است، و در جاهايي چندين آسياب بر سر راه يك قنات ساخته مي شد. چنان كه روي قنات فين كاشان، هفت آسياب ساخته شده بود كه هنوز برخي از آن ها كار مي كنند. در بسياري از روستاهاي حاشيه كوير، قنات تنها سرچشمه دسترسي به آب است و زندگي اين اجتماعات مانع پيشروي كوير است، در حالي كه با خشك شدن قنات و تخليه روستا از سكنه، راه براي پيشروي كوير هموار مي شود. از سوي ديگر، آبياري زمين هاي شور با آب قنات باعث مي گرديده است كه در درازمدت از ميزان شوري زمين ها كاسته شود و كيفيت آن بهبود يابد. نقش هايي از اين دست نشان مي دهد كه قنات همچنان مي تواند به عنوان يك نظام آبياري، توليدي و اجتماعي و اقتصادي در بخش وسيعي از سرزمين ايران در خدمت توسعه پايدار قرار گيرد.