مفهوم دوگانه ديو در ادبيات سغدي

واژه اوستايي daeuua به معناي «ديو» و واژه deva در زبان سنسكريت به معناي «ايزد، خدا» هم ريشه اند هر چند داراي معاني كاملا متضادند. اين تقابل ميان اصطلاحات هندي و ايراني به طور كلي به دو دستگي ديني و مفروضي در دوران پيش- تاريخي ميان دو شاخه اقوام هند و ايراني باز مي گردد. اما اين دو اصطلاح را با قاطعيت نمي توان تفسير كرد.
در ايران، مانند هند، خدايان به دو گروه اهوره (در زبان اوستايي: ahura-؛ در زبان سنسكريت: asura-) و دئوه (در زبان اوستايي: daeuua؛ در زبان سنسكريت: deva) بخش شده اند. اهوره ها در ايران مظهر رفتار نيك اند و در ذات اهوره مزدا گرد آمده اند و دئوه ها به رده اهريمنان تنزل يافته اند و مظهر رفتار ناپسند و زشت اند. حال آنكه در هند دقيقا عكس اين پديد آمده است (بويس، ص 44). ويدن گرن (WiEdENGREN 1965, 20) بر آن است كه در ايران نيز، حداقل در برخي موارد، واژه دئوه بر مجموعه خدايان اطلاق شده است و عبارت acsdaeuuaisca msaiiaisca به معناي «براي خدايان و براي انسان ها» (يسنا 29، بند 4؛ يسنا 34، بند 5، يسنا 48، بند 1) تاييدي بر اين امر است.
ديوان ايزداني بودند كه زردشت آنان را خدايان دروغين مي شمرد (BENVENiSTE 1967, 144-147)- خدايان يكي از جوامع شرقي ايران كه مطرود او بودند. (CHRiSTENSEN 1941, 4)
از آنجا كه واژه اوستايي daeuua داراي جنس دستوري مذكر است، ديوان زردشتي معمولا مذكر به شمار مي آيند. اما گروه كثيري ديو- بانو وجود دارند كه «دروج» (نامي ماخوذ از اسم معناي druj- در زبان اوستايي با جنس دستوري مونث) ناميده مي شوند.دروج، به معناي «فريب و دروغ»، جوف فژي (= پلشتي؛ بدبختي) و پليدي است و آن را با drauga- در سنگ نوشته هاي فارسي باستان به معناي «دروغ و نادرستي» (با جنس دستوري خنثي) مي توان سنجيد.