چگونگي بازتاب انديشه هاي اصلاح طلبي و تجدد خواهي از آغاز تا انقلاب مشروطه

ايران از سال هاي نخست قرن سيزدهم هجري قمري/ نوزدهم ميلادي، در پي گسترش روابط سياسي – اقتصادي خود با کشورهاي اروپايي و ورود ناخواسته به چرخه نظام سرمايه داري غرب، در مسير انديشه هاي اصلاح طلبي و تجددخواهي قرار گرفت. برخلاف بسياري از کشورهاي توسعه يافته اروپاي غربي که روند نوسازي و تحول سياسي – اقتصادي در آن ها به وسيله طبقه متوسط جديد آغاز شد و تداوم يافت، در دوره قاجار، به دليل ساختار سياسي، اجتماعي و فرهنگي اقتدارگرا و فقدان يک طبقه اجتماعي قدرتمند نوگرا، اصلاحات از بالا و توسط عناصر ديوان سالار اصلاح طلب، از قبيل ميرزا تقي خان اميرکبير، ميرزا حسين خان سپهسالار و ميرزا علي خان امين الدوله به انجام رسيد. بر اين اساس، اصلاحات مزبور ماهيتي اقتدارگرا داشت. به عبارت ديگر، اصلاحات عصر قاجار در راستاي نوسازي ساختار اداري، مالي و نظامي کشور و به منظور تقويت دولت مرکزي ايران صورت گرفت. اما از آن جايي که اصلاحات مزبور موقعيت و منافع برخي از درباريان، ديوان سالاران سنتي و بخشي از عناصر قدرتمند سنتي جامعه را تضعيف مي کرد، تداوم چنين روندي با موانع جدي روبه رو گرديد. از سوي ديگر، ورود سياحان و مبلغان مذهبي اروپايي به ايران، مسافرت ايرانيان به اروپا، ترجمه کتاب هاي گوناگون غربي، انتشار روزنامه و عوامل ديگر، موجب گسترش روند تجددخواهي در ميان اقشار متوسط جامعه شد. از اين رو به موازات اصلاحات از بالا که به وسيله ديوان سالاران اصلاح طلب قاجار صورت گرفت، روشنفکران تجددخواه نيز به انتشار افکار خود که ملهم از انديشه هاي اومانيستي، ناسيوناليستي، ليبراليسم، سوسياليسم و سکولاريسم غرب بود، پرداختند. روشنفکران تجدد خواه، به دليل استبداد قاجارها و مخالفت اقشار سنتي جامعه، در صدد ايجاد ارتباط با علماي نوگرا و آميختگي انديشه هاي عرفي خود با مفاهيم اسلامي برآمدند. اما ناکامي اصلاحات دوره ناصري و مظفري، مقدمات انقلاب مشروطه را رقم زد.