دنياطلبي زاويه نشينان اردبيل (تحليلي بر علل گرايش صوفيان صفوي به کسب قدرت)

سلسله پردوام صفوي که در سال 907 هجري قمري با ورود شاه اسماعيل نوجوان به شهر تبريز و اعلام سلطنت، رسمي شد، تا سال 1135 هجري قمري که به دست افغانان و سپس نادرشاه افشار ساقط شد و به انتها رسيد (به مدت 228 سال) با فراز و فرودهاي فراوان در حوزه هاي گوناگون، اختلافات دروني، جنگ هاي داخلي، نبردهاي خارجي، رويکرد به هنر، معماري، اقتصاد و نيز روابط خارجي و ... دست و پنجه نرم کرد. اما اين سلسله پيشينه طولاني و در عين حال ژرفي در تصوف داشت. عجب آن که صوفياني آخرت بين و عزلت گزين و تارک دنيا و متوجه دين، اين چنين روي به کسب قدرت آوردند و از مقاطعي براي بدست آوردن و سپس تعميق و تداوم آنچه که به دست آورده بودند، از هيچ کوششي فروگذار نکردند. به راستي آيا اين صوفيان از ابتدا با نيت دستيابي به دنيا، قدرت و سلطنت، دين و عرفان را دستمايه تلاش هايشان ساختند و با برنامه اي سنجيده و تعريف شده بدان روي آوردند و يا اين که طوفان تحولات روزگار و اجبار ايام آنان را بدان سوي رهنمون گشت؟ اگر چنين است، عوامل اين چرخش از زاويه نشيني تا دنياطلبي و کسب قدرت دنيوي کدامين هستند؟ نقش هر يک از مرادان صوفي صفوي (که اين نام را از شيخ صفي به ميراث برده بودند) در اين تحول عظيم چه بود؟ تحولي که نه تنها به تصوف معناي ديگري بخشيد، بلکه تاثيري شگرف از دستاوردهاي آنان بر مرز و بوم ايران از يک سو، و دنياي پيراموني آن از سوي ديگر، نهاد. بديهي است که چنين قدرت و سطوتي به آساني به کف نيامد و به ويژه در اين راه شيوخ متاخر صفوي قبل از تشکيل رسمي دولت دين پناه شيعي، در به دري هاي مداوم کشيدند و رنج هاي فراواني متحمل گشتند. اين مقاله بنا دارد به بررسي اين نکته بپردازد که، آيا شيوخ صفوي از ابتدا در پي کسب قدرت دنيوي بودند و يا اين که به مرور ايام به اين امر روي آوردند؟ اگر چنين است، انگيزه آنان چه بود و پيش از اين، چه عواملي در تداوم امر نقش آفريني نمودند؟