مزاج به مثابه کهن الگو در طراحي معماري حمام ايراني

مزاج يکي از مفاهيم بنيادين در طب ايراني- اسلامي است که معماران ايران زمين از گذشته هاي دور در تلاش بوده اند تا در خلق آثار معماري، از آن به عنوان الگو بهره گيرند. با توجه به اهميتي که دين و اخلاق بر سلامت جسم و زمينه سازي آن بر سلامت روح دارد؛ معماري حمام هاي ايراني نيز -که آبشخور آن مباني ديني و اخلاقي است- در راستاي سلامت جسم و روح و مبتني بر آموزه هاي طب سنتي- اسلامي به عنوان يک کهن الگو، در انطباق کامل با الگوي مزاج طراحي شده است. از همين رو، آرامشي که فرد پس از استحمام به دست مي آورده؛ با مفاهيم کاربردي نهفته در معماري حمام پيوند مستقيم داشته است. تلاش نگارندگان بر آن بوده تا با بازشناسي جنبه هاي درماني در متون طب دوره ي اسلامي چگونگي و نحوه ي تجلي مفاهيم مطرح شده را در معماري حمام بررسي نمايند. پرسش هاي کليدي پژوهش، متمرکز بر دو موضوع اصلي است. نخست آنکه آراي حکماي اسلامي بر شکل گيري معماري حمام چگونه اثر گذاشته است؟ و نيز آنکه در معماري حمام ايراني، مزاج داراي چه مشخصه هايي است؟ براي پاسخ گويي به اين دو پرسش از روش موردپژوهي با بهره گيري از راه کارهاي ترکيبي و براي گردآوري اطلاعات مورد نياز از روش کتابخانه اي و ميداني استفاده گرديده است. در بخش مطالعات ميداني، ده نمونه از گونه هاي معماري حمام ايراني که از لحاظ کيفيت واجد ارزش بوده و مي توانسته در بيان مفاهيم منبعث از مزاج شناسي مورد بهره برداري قرار گيرد؛ انتخاب شده است. در انتخاب نمونه ها، عامل اقليم -که از عوامل موثر بر مزاج و گونه شناسي معماري حمام است- مورد توجه قرار گرفته و تلاش شده تا از هر اقليم، نمونه اي برگزيده شده باشد. آنچه پژوهش حاضر در فرجام کار بر آن تاکيد دارد؛ توجه به تاثير آراي حکماي طب ايراني- اسلامي و مراتب سلامتي در قالب دو رويکرد شست و شو- نظافت و درماني بودن معماري حمام ايراني قابل شناسايي است. نتايج مبين آن است که ميان مفاهيم بهداشتي و مفاهيم درماني رابطه ي مستقيمي وجود دارد. اين مفاهيم که به عنوان معيارهاي طراحي در آثار تحليل شده به شکل چهار بيت (خانه ي اول گرم وخشک-خانه ي دوم سرد و تر-خانه ي سوم گرم و تر-خانه ي چهارم گرم وخشک) مطرح و تبيين شده اند؛ از رابطه ي پاکيزگي تن و درمان (تعادل جسم و ايجاد سلامتي) با بهره گيري از الگوي مزاجي سخن مي گويند.