بازشناسي فرم معماري: آرامگاه «غازان» در مجموعه ابواب البري غازانيه و نقش آن در روند تحولات شهرسازي ايراني

صرفنظر از ويراني و تخريب بخشي از شهرهاي ايران در ابتداي هجوم مغول، سيماي شهرسازي ساير بخش هاي ايران، خصوصا آذربايجان، نه تنها شاهد ويراني و تجزيه بافت شهري نيست، بلکه از همان ابتدا ايلخانان را متوجه به شهر و آبادگري معرفي مي کند. بي شک دين ثابت کرده است که يکي از موثرترين و تواناترين نيروهاي وحدت بخش در حيات حکومت هاست. اشراف کامل مغول بر اين موضوع، ضمن ايجاد شهرک هايي با مرکزيت ارسن مذهبي در خارج از محدوده شهري، ضمن جلوگيري از گسترش بي رويه هسته مرکزي کهن شهر، مانع از فجايع انساني ناشي از آن شده است. طي اين دوره، در پي ظهور شخصيت غازان و ذهنيت متفاوت وي در رابطه با اسلام و تغيير سنت پنهان سازي موقعيت مکاني مقبره ايلخان، شهرسازي ايلخاني، آغازگر سبک نويني از مجموعه سازي با مرکزيت عناصر مذهبي و مشخصه بارز هم انديشي نسبت به فضاهاي کالبدي شهر و مقتضيات اجتماعي را در خود بروز مي دهد که تا آن زمان بي سابقه بوده است. طراحي و ساخت مجموعه معماري «غازانيه» با نام ملي «ابواب البر» را بايد از نخستين نتايج به دست آمده در زمينه مزبور دانست که نگارندگان فرايند طرح ريزي و اجراي آن را از نخستين چالش هاي شهرسازي ايراني در زمينه اسکان به جهت تنظيم جمعيت شهري مي دانند. از آنجايي که بازشناسي فرم معماري آرامگاه غازان کهن ترين نمونه تدفيني مغول در ابعاد بسيار بزرگ - با توجه به تغيير نگرش نسبت به سنت تدفين ايلخاني- همواره در هاله اي از ابهام قرار داشته، تحقيق پيش رو بر آن است که به روش تحليل محتوايي متون به تبيين ويژگي هاي شهري مجتمع غازانيه و بازآفريني فرم آرامگاه غازان بپردازد، زيرا مطالعه ساختار فضايي «شام غازان»، نخستين نمونه موجود در تاريخ شهرسازي ايراني از نوع مذکور، بسيار حايز اهميت است. در اين زمينه، با فرض بر تداوم الگوي مشابه معماري در سنت مقبره سازي شمال غرب ايران پيرامون بازه زماني مذکور، پرسش اصلي تحقيق پيش رو، ابعاد و تناسبات معماري مقبره غازان در مجتمع تدفيني وي خواهد بود. پيرو نتايج به دست آمده، برخلاف ذهنيت موجود، طرح مقبره غازان نه يک منشور دوازده وجهي، بلکه، همانند اکثر مقبره هاي تدفيني ايلخاني موجود در آذربايجان، استوانه حجيم گنبد داري است که تناسبات معماري آن با نمونه هاي شاخص مشابه، از جمله مقبره سلطان محمد خدابنده در سلطانيه- هم به لحاظ تناسبات و هم به لحاظ ساختار فضايي- قابل انطباق است.