مطالعات تطبیقی فارسی و عربی
سال:1395 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

در این جستار سعی شده است از گذر نقد اجتماعی و شیوه توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اشعار دوشاعر معاصر زن ایران و عرب سیمین بهبهانی و غاده السمان از چشم اندازی دورتر به مقوله هنجارگریزی و گونه های مختلف آن پرداخته، و به این پرسش ها پاسخ داده شود که هنجارگریزی محتوایی چیست. انواع این گونه از هنجارگریزی با تکیه بر اشعار این دو شاعر و وجوه اشتراک و افتراق نگاه آن دو به این مقوله چگونه است؟آنچه از یافته های جستار است، حضور هنجارگریزی محتوایی و زیرشاخه های آن با دایره ای بسیار وسیع در برابر هنجارگریزی لفظی است که این دریافت در اشعار سیمین بهبهانی و غاده السمان مورد واکاوی قرار گرفته است.

رمان «تهران مخوف» (1303) از مشفق کاظمی نخستین رمان اجتماعی فارسی و رمان «زینب، مناظر و اخلاق ریفیه» (1914) از محمد حسین هیکل نخستین رمان مصر به شمار می آید که درباره مشکلات و معضلات اجتماعی و حقوق زنان نوشته شده است. این پژوهش بر آن است تا دو رمان را از دید محتوا و مضمون بررسی و تحلیل کند. دلیل انتخاب و تطبیق نخستین رمان اجتماعی فارسی و مصری در پژوهش پیش رو این است که هر دو نویسنده در فرانسه تحصیل کرده و تحت تاثیر رمانهای اجتماعی اروپایی و با توجه به مشکلات و نیازهای جامعه، طرح رمان خود را ریخته اند و با پرداختن به شوربختی ها و مظلومیتهای زنان و به چالش کشیدن آداب و رسوم و سنتهای پوسیده، موجب شدند تا سیل عظیمی از رمانهای اجتماعی در ارتباط با این مسائل و معضلات به رشته تحریر درآید. از سوی دیگر نوع ادبی رمان با سبک و سیاق غربی به عنوان میراث ادبی از اروپا وارد ایران و مصر شده است. «تهران مخوف» و «زینب» در زمره رمانهای اجتماعی قرار می گیرد و حول محور یک اندیشه مرکزی یعنی فساد اجتماعی تاکید می کند. نویسندگان این رمانها در خلال روابط عاشقانه درصدد بیان مشکلات اجتماعی بویژه مشکلات و معضلات زنان برآمده اند. از مهمترین و عمده ترین مضمونهای مشترک دو رمان می توان به دفاع از آرمانها و حقوق زنان، تقابل سنت و تجدد، ازدواج اجباری، توصیف وضع حاکم بر جامعه و فقر اقتصادی اشاره کرد. این دو اثر اگر با مبنای مکتبهای ادبی و هنری جهان سنجیده شود، می توان آنها را جزو رمانهای رمانتیک اجتماعی به شمار آورد.

در این مقاله، تدوام زمان روایی از طریق ویژگیهای «راوی»، «گفتگو»، «تعلیق» و «صحنه پردازی» در الگوی زبانی یاکوبسن بررسی شده است. در باب یافته های مقاله به اختصار می توان گفت که مقامات همدانی در بعضی از عناصر با کارکرد عاطفی زبان، شتاب روایی متن را با ضرباهنگی کند و مطابق ویژگی های نوع ادبی روبه رو ساخته است اما در مقایسه با مقامات حریری و حمیدی به دلیل کاربرد پربسامدتر زبان ارجاعی درکنار استفاده از ظرفیت گسترده زبان عربی، خواننده را با شتاب ثابت تری در مسیر اصلی طرح به پیش برده است. این مساله در مقامات حریری به دلیل کاربرد بسیار زبان شعری و ترغیبی در راستای تایید هرچه بیشتر ویژگی های نوع ادبی و کاربرد لغات شاذ و نادر، داستان ها را با شتاب منفی رو به رو ساخته است. درحالی که در مقامات حمیدی، افزون بر کارکردهای زبانی دو مقامه دیگر، افزایش کنش های گفتاری و استفاده از افعال ذهنی- توصیفی درساختمان نحوی متفاوت با زبان عربی، شتاب روایی زمان را بیش از دو مقامه دیگر کند ساخته است.

ایران و مصر در میان کشورهای جهان با توجه به پیشینه فراوان در مبارزه با امپریالیسم، بسیار قابل اعتنا هستند و شاعران پارسی و تازی فراوانی را در خود پرورانده اند که دغدغه آب و خاک و استقلال میهن، لحظه ای آنان را از این مسوولیت ستبر غافل نساخته است. در این میان دو شاعر ایرانی و مصری تبار یعنی «طاهره صفارزاده» و «معروف عبدالمجید» نظر به سابقه درخشان در مبارزه با استعمار و فراوانی ادبیات پایداری در آثارشان از اهمیت بیشتری برخوردارند و همین امر مولفان را بر آن داشت تا با رویکردی توصیفی- تحلیلی و بر اساس مکتب امریکایی ادبیات تطبیقی، استعمارستیزی را در آثار این دو شاعر جستجو، و با یکدیگر مقایسه کنند. این پژوهش حاکی است که هر دو شاعر با نگاهی استعمار ستیز بخوبی امپریالیسم را معرفی نموده و از جنایت های آن در وطن خود پرده برداشته اند با این تفاوت که معروف در معرفی استعمار و اوضاع نابسامان جامعه خود، غالبا به گذشته روی آورده و آن را به دوران صدر اسلام تشبیه کرده است و از نمادهای تاریخی صدر اسلام بهره می برد، اما صفارزاده از نمادهای تاریخی ایرانی بیشتر بهره برده است و از زاویه ای جهانشمول به این واقعیت می نگرد. بنابراین، دیدگاه صفارزاده نسبت به استعمار، فراملی است و بیشتر، کشورهای امریکایی و اروپایی را شامل می شود.

بشاره الخوری و حسین منزوی دو شاعر غزلسرای عرب و فارسی زبان هستند که عنصر تخیل در اشعارشان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هدف اصلی این پژوهش بررسی و کشف نظام تخیلی مشترک غزلیات عاشقانه بشاره الخوری و حسین منزوی بر اساس الگوی ژیلبر دوران است. نتایج پژوهش نشان می دهد که غزلیات عاشقانه بشاره الخوری و حسین منزوی هم در بخش نمادهای با ارزشگذاری مثبت (جدایی کننده، تماشایی و عروجی) و هم در بخش نمادهای با ارزشگذاری منفی (حیوانی، تاریکی و سقوطی) اشتراک و تشابه دارد. دلیل این تشابه و اشتراک حضور اندیشه های اسلامی بویژه آموزه های عرفانی مرتبط با «فنا»، سنت ادبی مشرق زمین، جایگاه هستی بخش عشق در فرهنگ ایرانی و عرب و همچنین تجلی کهن الگوی آنیما در غزلیات این دو شاعر است. برداشت نهایی این است که بر اساس الگوی ژیلبر دوران، غزلیات عاشقانه الخوری و منزوی را می توان در یک نظامی تخیلی قرار داد که عبارت است از منظومه روزانه تخیلات.

این جستار به شیوه توصیفی- تحلیلی، مبتنی بر چارچوب نظریه پسااستعماری تلاش کرده است، ضمن تطبیق چگونگی رویکرد اقبال لاهوری و منفلوطی به پدیده استعمار و پیامدهای آن در جوامع اسلامی به بازخوانی شگردهای بازشناسی و بازسازی فکری و فرهنگی این دو ادیب روشنفکر بپردازد. مطابق نتایج این پژوهش از نظر اقبال و منفلوطی، عمیقترین آفت حضور استعمار و اندیشه های غربی در جهان اسلام، امپریالیسم فرهنگی و هویت زدایی است. آن دو برای واسازی اندیشه های تقابلی غرب/ دیگری و فرادستی غرب/ فرودستی دیگران در گفتمان استعماری، کوشیده اند از ظرفیتهای ادبی زبان فارسی و عربی برای بازاندیشی هویتی و بیداری عمومی استفاده کنند با این تفاوت که اقبال با تمرکز و احیای زبان و ادبیات فارسی در شبه قاره قصد دارد، تلاش استعمار برای هویت زدایی از مردم شبه قاره را بی اثر سازد، ضمن اینکه گستره نگاه و حوزه اندیشه های پسااستعماری اقبال به سبب ماهیت انترناسیونالیسم اسلامی از نگرش پسااستعماری ملی گرایانه منفلوطی بسیار فراتر است.

هنگامی که دو زبان با یکدیگر برخوردی طولانی داشته باشند پیامدهایی رخ می دهد که مهم ترین آنها دو زبانگی افراد یکی از دو جامعه یا هر دو جامعه است. خود دوزبانگی نیز پیامدهایی مانند تداخل، قرض گیری، شکل گیری زبانها یا ساختهای میانجی و همگرایی دو زبان را در پی دارد. یکی از محیط های بسیار جالب توجه و مهم در ایران که می توان مسائل دوزبانگی و آموزش محیطی زبان را در آن به دقت بررسی کرد، منطقه عربخانه در خراسان جنوبی است. زبان عربی این منطقه تاثیر فراوانی از زبان فارسی پذیرفته و عناصر مختلفی را در همه سطوح از زبان فارسی قرض گرفته است. در این مقاله پس از بررسی تعدادی از این قرض گیریها روشن می شود که کاربران گویش عربی عربخانه پس از حدود هزارسال برخورد با زبان فارسی عناصری را از زبان فارسی قرض گرفته اند که سبب ساده سازی زبان آنها شده است، مانند ساخت SOV، پسوند «-تر، -ترین» و شیوه کاربرد اعداد فارسی که در مقابل ساخت جمله اسمیه و فعلیه عربی، بردن صفت به باب «افعل، فعلی» و قواعد پیچیده آن و شیوه عددنویسی عربی ساده تر است. از سوی دیگر عناصر دشوار زبان خود مانند جنس، شمار مثنی، انطباق صفت و موصوف و موصولهای مختلف را نیز تا حد زیادی به کنار نهاده اند. با افزودن و کاهیدن این قواعد و ساختها در گویش عربی عربخانه ساختهایی شکل گرفته که ظاهر عربی دارند، اما از نظر دستوری به زبان فارسی نزدیک هستند و بنابراین می توان گفت نوعی ساختهای میانجی در این گویش شکل گرفته است.