پژوهش های محیط زیست
سال:1389 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

انسان در اعصار مختلف با عملکرد خود در محیط به تخریب آگاهانه و ناآگاهانه طبیعت پرداخته و گونه ها را نابود کرده، و یا مورد تهدید قرار داده است. این تخریب ها موجب نگرانی است، زیرا از تخریب های بزرگ طبیعی پیشین شدیدتر و سریعتر بوده است. از این رو، با وجود کمبود داده ها و پیچیدگی فرایندهای طبیعی، می توان و باید در مسیر حفاظت بیشتر و بهتر از طبیعت گام برداشت و از بلایای انسان ساخت جلوگیری نمود، یا آنها را به حداقل رساند. با روشهای مختلف می توان به انتخاب قطعات مختلف سرزمین برای حفاظت پرداخت. رهیافت بوم شناسی سیمای سرزمین یکی از جدیدترین روشهایی است که از مشخصه هایی مانند شکل، اندازه، ساختار و رابطه بین پوشش های مختلف استفاده می کند. هدف اصلی این مطالعه استفاده از رهیافت سیمای سرزمین برای انتخاب سیستماتیک لکه های حفاظتی در استان گلستان است. بدین منظور از نظام ارزیابی و اولویت حفاظت (CAPS) استفاده شد. این روش بر پایه مشخصه های سیمای سرزمین و ترکیب آن با عوامل اکولوژیکی مهم دیگر مانند سلامت رودخانه ها قرار دارد. پس از طبقه بندی سرزمین به جنگل، مرتع، رودخانه، شهر و روستا بر روی تصاویر ماهواره ای، مشخصه های سیمای سرزمین با استفاده از نرم افزار Fragstats تهیه شده است. سپس، از ارزیابی چند معیاره (MCA) با روش ترکیب خطی، وزن داده شده برای ترکیب لایه های مختلف مشخصه ها به منظور تعیین رضامندی سرزمین برای انتخاب لکه های حفاظتی استفاده شد. فرایند سلسله مراتب تحلیلی (AHP) را کارشناسان برای اختصاص وزن ها به مشخصه ها استفاده کردند. در نتیجه این پژوهش نقشه رضامندی سرزمین برای کل استان برای اهداف حفاظتی حاصل شد، سپس با استفاده از آماره ZLS محاسبه شد و تعداد 19 زون برای لکه های حفاظتی تعیین شد. در این روند همچنین به منظور حفاظت برای تسهیل ادغام مشخصه های سیمای سرزمین، یک مدل حرفی توسعه داده و به کار گرفته شد. نتایج به دست آمده از این پژوهش حاکی از آن است که سطح مناطق حفاظت شده استان گلستان بدون در نظر گرفتن منابع آبی و با در نظر گرفتن پیکسل هایی با رضامندی بیش از 160 در حدود 15 درصد سطح استان است که برابر با مساحتی در حدود 307391.6 هکتار است. این روش علاوه بر یکپارچه نگری، امکان بررسی سریعتر و کم هزینه تر مناطق وسیع برای انتخاب لکه های حفاظتی را فراهم می کند.

مدل تخریب محیط زیست یکی از روشهای ارزیابی آثار محیط زیستی است که آثار فعالیت های انسانی را بر محیط زیست تحلیل می کند و مقدار آن را به صورت کمی نشان می دهد. در این بررسی برای تعیین آثار توسعه بر محیط زیست منطقه حفاظت شده اشترانکوه از مدل تخریب استفاده شده است. برای دستیابی به این هدف، ابتدا محدوده منطقه حفاظت شده اشترانکوه به 554 سلول شبکه 225 هکتاری (3×3 سانتیمتر روی نقشه توپوگرافی 1:50000) تقسیم شد. آسیب پذیری اکولوژیکی با استفاده از نقشه های شیب، جهت، ارتفاع، اقلیم، حساسیت سنگ مادر به فرسایش، خطر زمین لرزه، طبقات آسیب پذیری خاک، پوشش گیاهی و زیستگاه محاسبه و تقسیم بندی شد. در مرحله بعد با استفاده از نقشه توپوگرافی، مشاهدات میدانی، آرای کارشناسان و اسناد موجود، تعداد 11 عامل تخریب در کل منطقه شناسایی و شدت آنها تعیین شد. تراکم فیزیولوژیک هم از تقسیم جمعیت موجود در هر شبکه کاری بر وسعت زمینهای قابل کشت هر شبکه به دست آمد. در نهایت با استفاده از جدول نهایی تخریب و وارد کردن مشخصه های مدل در نرم افزار Excell، ضرایب تخریب در هر یک از شبکه های کاری منطقه محاسبه و بر اساس نظریه فازی در 6 طبقه و 3 دسته طبقه بندی شدند. بدین ترتیب کلیه شبکه ها از نظر شدت و میزان تخریب با یکدیگر مقایسه شدند و کل منطقه به سه پهنه با توانایی توسعه بیشتر (کیفیت برتر)، نیازمند بازسازی و نیازمند اقدامات حفاظتی تقسیم شد. در مجموع، 94.58 درصد از مساحت کل منطقه با کیفیت، 5.06 درصد نیازمند بازسازی و 0.36 درصد نیازمند اقدامات حفاظتی شناسایی شد. از نظر اولویت بندی توسعه در مناطق حفاظت شده، 82.5% منطقه حفاظت شده بنابر دلایل محیط زیستی غیرقابل توسعه اند.

کاربری زمین همواره یکی از مهمترین عواملی بوده است که انسان از طریق آن محیط زیست خود را تحت تاثیر قرار داده است و از نظر تاریخی مهمترین تغییر کاربری اراضی که انسان انجام داده است، از میان بردن جنگل ها و تبدیل آنها به اراضی کشاورزی و سکونتگاهها بوده است.در این تحقیق، بررسی روند تغییرات پوشش اراضی منطقه حفاظت شده ارسباران با استفاده از تصاویر ماهواره ای مربوط به سه دوره زمانی از منطقه مورد مطالعه صورت گرفته است. مهمترین طبقات کاربری اراضی شناسایی شده در منطقه مورد مطالعه رودخانه، باغ، نواحی مسکونی، زراعت آبی، زراعت دیم، اراضی فاقد پوشش گیاهی، مرتع و در نهایت اراضی جنگلی است. مساحت این طبقات در نقشه کاربری برای هر سال تعیین و مقایسه و بررسی شده است. یافته های این تحقیق نشان می دهد کاهش مساحتی که در وسعت اراضی جنگلی حساس منطقه ارسباران، با شتاب کمتری در بین سالهای 2002 تا 2006 (مدت 4 سال اول) قابل مشاهده است، در دوره 2006 تا 2008 بسیار روند تندشونده و چشمگیری را به خود گرفته است، به نحوی که در عرض دو سال، بیش از 10 درصد از پوشش های جنگلی منطقه ارسباران از میان رفته است و این روند بسیار نگران کننده است.

به منظور بررسی توان تفرجی پارک جنگلی آبیدر واقع در جنوب غربی سنندج به مساحت 1555 هکتار، از فناوری GIS استفاده شد. ابتدا نقشه های شیب، جهت و ارتفاع در نرم افزارهای Arc GIS 9.1 و Arcview 3.3 تهیه شدند؛ سپس با تلفیق آنها نقشه شکل زمین به دست آمد. با در نظر گرفتن عوامل اقلیمی، دما و رطوبت مشخص شد که پارک جنگلی آبیدر برای 6 ماه از سال یعنی اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور و مهر به ترتیب دارای اولویت تفرجی از حیث مشخصه های اقلیمی تاثیرگذار بر تفرج و گردشگری در منطقه است و می توان برنامه تفرجی از حیث رضامندی دمایی اعمال کرد. به منظور تهیه نقشه تراکم پوشش گیاهی با بازدید میدانی و با روش آماربرداری ترانسکت خطی اندازه گیری و بنا به مدل جهانگردی مخدوم طبقه بندی شد. با روی هم گذاری نقشه شکل زمین، طبقات خاک و پوشش گیاهی نقشه واحدهای محیط زیستی تهیه شد. در نهایت از مقایسه واحدها با مدل جهانگردی مخدوم، نقشه توان تفرجی اولیه به دست آمد. نتایج نشان داد از کل مساحت منطقه، 5 درصد از پارک آبیدر دارای توان تفرج متمرکز طبقه دو، 50 درصد توان تفرج گسترده طبقه یک و 45 درصد از سطح پارک دارای توان تفرج گسترده طبقه دو است.

افزایش جمعیت و توسعه شهرنشینی در سالهای اخیر موجب افزایش تقاضا برای استفاده تفرجی از فضاهای طبیعی می شود. از آنجا که این دسته از فضاها بیشتر در زمره کالاهای عمومی با دسترسی آزاد قرار دارند، اغلب بازدیدکنندگان از ارزش واقعی تفرج در این فضاها غافل اند و این موضوع به طور معمول منجر به عدم استفاده بهینه و مطلوب از این مکان ها می شود.در تحقیق حاضر، ارزش تفرجی منطقه کوهستانی درکه واقع در شمال تهران با استفاده از روش ارزشگذاری مشروط برآورد شد. به همین منظور 240 پرسشنامه برای استفاده تفرجی از سایت مورد نظر، تکمیل شد. به منظور تمایز عوامل موثر بر تصمیم به تمایل به پرداخت ورودیه و میزان تمایل به پرداخت، از الگوی توبیت از روش دومرحله ای هکمن استفاده شد. با حذف پاسخ های ناقص و صفر اعتراض آمیز، 58 درصد از افراد حاضر به پرداخت ورودیه برای استفاده تفریحی از منطقه درکه بوده اند. نتایج الگوی هکیت نشان داد، متغیرهای سن و تغییر جغرافیایی محیط کار، فقط بر تصمیم پاسخگویان برای پرداخت ورودیه اثر معنی دار دارد. در حالی که سطح درآمد، تعداد افراد خانوار، نوع منزل مسکونی، میزان آلودگی در محیط کار و امکانات منطقه درکه، در مرحله اول (تصمیم برای تمایل به پرداخت) و همچنین در مرحله دوم (عمل بعد از تصمیم)، بر میزان تمایل به پرداخت پاسخگویان اثر معنی دار دارد. میانگین تمایل به پرداخت سالانه هر بازدیدکننده برابر با 3362.8 ریال و ارزش تفرجی هر هکتار از منطقه درکه در سال 1388 تقریبا برابر با پنجاه میلیون ریال برآورد شد.با توجه به میزان بالای ارزش تفریحی هر هکتار از منطقه درکه، ضروری است، مسوولان با برنامه ریزی صحیح، به حفظ و نگهداری مناطق تفریحی طبیعی همانند درکه توجه بیشتری کنند. این موضوع در کلانشهرهایی همانند تهران که بیشتر ساکنان آن مواجه با انواع آلودگی و کمبود فضای سبزند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.

محیط زیست و لزوم حفاظت از آن در دهه های اخیر مورد توجه جدی کلیه افراد و مجامع بین المللی و جهانی قرار گرفته است. توسعه بی رویه فعالیت های اقتصادی انسان از یک سو و اتکای بی واسطه و وابستگی معیشتی قشر کثیری از جمعیت رو به رشد جهان به طبیعت از سوی دیگر، روز به روز از تنوع طبیعی اکوسیستم ها و زیستگاهها می کاهد و محدودیت های بیشتری را برای زندگی و بقای حیات وحش فراهم می کند. در نتیجه اجرای برنامه های حفاظتی از گونه ها و اکوسیستم ها فقط به نقاط مشخصی محدود شده که امروزه تحت عنوان مناطق حفاظت شده مشهورند. «برنامه ریزی و مدیریت راهبردی» از مهمترین ارکان سیستم های مدیریت در یک سازمان است؛ مدیریت راهبردی هنر و علم تدوین، اجرا و ارزیابی تصمیمات و وظایف چندگانه ای است که سازمان را قادر می سازد به مقاصد خود دست یابد (هانگر و ویلن، 1382). استفاده صحیح و موثر از «برنامه ریزی و مدیریت راهبردی» به عنوان مهمترین ارکان سیستم های مدیریت و همچنین به لحاظ نقش پیش گیرنده آن، اثربخشی مثبتی بر کنترل مشخصه های فنی و غیرفنی در تمام سطوح و در نهایت بر نتایج نهایی و برایندهای سازمان خواهد داشت. این پژوهش علمی-کاربردی با هدف ارائه برنامه راهبردی مدیریت محیط زیستی منطقه حفاظت شده مند بوشهر به انجام رسید، که برای نخستین بار در ایران در منطقه حفاظت شده دریایی انجام می شود. بدین منظور در نخستین قدم به تعیین زون های منطقه حفاظت شده مند به روش ارزیابی چند معیاره پرداخته شد، بررسی ها مشخص کرد که 28.35 از منطقه را زون حفاظت شده شامل می شود (مصطفوی و همکاران، 1385). در قدم بعدی به منظور ارائه برنامه ریزی راهبردی به روش ماتریس سوات تعداد 154 پرسشنامه در اختیار جامعه آماری و همچنین خبرگان منطقه تکمیل شد. بدین منظور ابتدا عوامل داخلی (نقاط ضعف و قوت) و عوامل خارجی (فرصت ها و تهدیدات) محیط تحت بررسی شناسایی شدند. پس از شناسایی، عوامل داخلی و خارجی در قالب جداول ارزشیابی عوامل داخلی (IFE) و ارزشیابی عوامل خارجی (EFE) نمره دهی و وزن دهی شدند. به منظور وزن دهی عوامل داخلی و خارجی از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و نرم افزار EXPERT CHOICE بهره گیری شد. به منظور تعیین راهبردها از خروجی ماتریس سوات بر اساس اولویت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی منطقه بارگذاری هر یک از گزینه های توسعه، انجام شد و در پایان راهبرد سوم، یعنی «راهبرد استفاده از رویکردهای حفاظتی همگام با معیارهای بین المللی به پشتوانه قوی اجرایی دولتی-ملی» با کسب بالاترین امتیاز 6.05 به عنوان اولین اولویت برنامه ریزی راهبردی مهم برای این منطقه حاصل شد.

با وجود سپری شدن حدود دو دهه از تصویب دستور کار 21 که در آن بر تدوین و کاربرد شاخص های توسعه پایدار تاکید شد، هنوز اجماع کاملی در خصوص شاخص های تبیین کننده پایداری، طراحی و استفاده از آنها برای سنجش پایداری و همچنین روشهای جامع و کامل که مورد پذیرش تمامی نخبگان و صاحب نظران در سراسر جهان باشد، به وجود نیامده است. با این حال در خلال سالهای گذشته شاخص های متعددی برای سنجش و اندازه گیری توسعه پایدار مطرح شده و گاهی نیز شاخص های پایداری کشورها توسط نهادهای بین المللی به صورت سالانه منتشر می شود.شاخص های پایداری خصوصا زمانی که به صورت ترکیبی استفاده می شوند، ابزارهای ارزشمندی برای ارزیابی عملکرد کشورها و مقایسه آنها در زمینه توسعه پایدار قلمداد می شوند. به همین دلیل کتاب شناسی مرتبط با اندازه گیری و سنجش پایداری در سطوح بین ملی و بین المللی بسرعت در حال گسترش است.بر این اساس در این مقاله، ابتدا شاخص های توسعه پایدار و برخی از مهمترین مدل ها و روشهای سنجش معرفی شده است. در مرحله بعد با استفاده از روش تحلیلی-تطبیقی و با استفاده از اطلاعات 130 کشور، رابطه هر کدام از روشهای اندازه گیری که در قالب شاخص های ترکیبی ارائه شدند با استفاده از ضرایب همبستگی بین هر کدام از روشها با استفاده از نرم افزار SPSS تعیین و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و نقاط اشتراک و تفاوت های آنها مشخص شد.

آنچه در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته، ارزیابی آثار مثبت و منفی ناشی از اجرای پروژه شهر جهانگردی بین المللی خلیج فارس بر محیط زیست منطقه است. محدوده پیشنهادی 650 هکتاری برای اجرای این پروژه در فاصله 15 کیلومتری شهر بندرعباس در ساحل شرقی این شهر و در محدوده تالاب بین المللی رود شور، شیرین و میناب واقع شده است. اگرچه پروژه مذکور دارای آثار مثبت قابل چشمگیری از جمله توسعه فعالیت های گردشگری، تجاری، اشتغال زایی و درآمدزایی در منطقه است، ولی آثار منفی ناشی از اجرای پروژه بسیار بیشتر از آثار مثبت هستند. مهمترین آثار منفی پروژه شامل برهم زدن تعادل بوم سازگان منطقه حفاظت شده و تالاب بین المللی رود شور، شیرین و میناب و سایر بوم سازگان های حساس ساحلی-دریایی در منطقه، تهدید گونه های حیات وحش مهم و برجسته و تهدید سفره های آب زیرزمینی است. در این مطالعه از روش روی هم گذاری و روش ماتریس ایرانی برای بررسی و ارزیابی آثار محیط زیستی پروژه استفاده شد. جدول ماتریس طراحی شده شامل 47 ریزفعالیت پروژه و 50 عامل محیط زیستی است که در مرحله ساختمانی، در ستون ها 54.5 درصد میانگین ها و در ردیف ها 57.1 درصد میانگین ها و در مرحله بهره برداری در ستون ها، 52 درصد میانگین ها و در ردیف ها نیز 52 درصد از میانگین ها کمتر از 3.1- هستند. بنابراین بر اساس بررسی های به عمل آمده و نتایج حاصل از ارزیابی، اجرای پروژه حاضر در منطقه مطالعاتی تایید نمی شود، اما بواسطه اهمیت پروژه بر اوضاع منطقه، بویژه از نظر اقتصادی پیشنهاد می شود برای تعیین موقعیت مناسب، محل اجرای پروژه از مطالعات مکان یابی محیط زیستی استفاده شود.