نقد ادبی
سال:1390 | دوره:4 | شماره:15 |تعداد مقالات:10

در تاریخ ادبیات فارسی از ده منظومه با عنوان «کارنامه» آگاهی داریم. کارنامه منظومه ای در قالب مثنوی است که در آن شاعر با زبانی هزل آمیز سخن می گوید و با تعبیراتی هجوآلود، درباریان را نکوهش می کند. کارنامه نوع ادبی مستقلی است و کمتر از 250 سال در تاریخ شعر فارسی رواج داشته است. برخی از شاعران معروف که هر کدام جایگاهی در شعر فارسی دارند، کارنامه سروده اند. در کتاب ها و مقاله هایی که به شعر فارسی و سنایی پرداخته اند، بیشتر به «کارنامه بلخ» سنایی - به سبب اهمیتی که او در شعر فارسی دارد - اشاره کرده و بدون توجه به کارنامه های دیگر، آن را جزئی از شهر آشوب ها یا قطعه ای اخوانی دانسته اند. در فرهنگ های لغت، دانشنامه ها و دایره المعارف ها، مدخلی برای کارنامه به عنوان نوع ادبی نگشوده اند. در این مقاله، ضمن معرفی منظومه هایی با نام کارنامه، آن ها را از لحاظ شکل، درون مایه، مخاطب، ساختار و مناسبات بینامتنی بررسی کرده و نشان داده ایم که کارنامه نوع ادبی ویژه ای است.

بخش زیادی از میراث مکتوب تصوف صورت نوشته شده مجالس درس، وعظ و حکایاتی است که در افواه رواج داشته است. به تعبیر دیگر، بخشی از متون صوفیانه در اصل، انتقال و ثبت گفتار به صورت نوشتار است. از این رو، عناصری از هر دو بافت در آن ها قابل مطالعه و شناسایی است. رده بندی متون صوفیان بر پایه بافت های شکل دهنده آن ها، یعنی گفتار و نوشتار، به پیوستاری در میانه ا ین دو بافت می انجامد. آنچه در این پژوهش «گفتارنوشت» نامیده می شود، عنوانی است برای نام گذاری پیوستار گفتار و نوشتار که برایند آمیزش این دو بافت است و درون خود گونه های کوچک تری مانند مقامات، مقالات، مناقب، مجالس، سیر و امالی دارد. زیرگونه های مورد بحث نیز به دلیل دوری یا نزدیکی به هریک از دو سوی پیوستار گفتار - نوشتار، ویژگی های متفاوتی دارند که هریک به صورت جداگانه قابل سنجش و مطالعه اند. نویسنده کوشیده است با بهره گیری از علم زبان شناسی، تفاوت های گفتارنوشت های صوفیان را با انواع دیگر نوشتار در سطوح آوایی، صرفی، نحوی و گفتمانی نشان دهد و سرانجام، گفتارنوشت را به عنوان یک ژانر در نوشتار صوفیانه تبیین کند.

در بسیاری از انواع نثر دوره قاجار، نوعی رویکرد انتقادی دیده می شود که سبب بروز دگرگونی هایی در انواع نثر این دوره شده است. رگه هایی از این رویکرد - که تفکری جهانی است - در نثرهای اوایل دوره قاجار دیده می شود، پس از آن به صورت پررنگ تر و قوی تری در انواع نثر این دور ه به چشم می خورد. این سیر به ویژه تا حوالی انقلاب مشروطه و اندکی پس از آن ادامه می یابد، اما به ویژه در نثرهای دوره بعد اندک اندک رنگ می بازد. سیر تحول بعضی از انواع نثر این دوره، در منابع پیشین آمده است، پاره ای دیگر هم در این مقاله بررسی شده و نتیجه این مطالعات در کنار یکدیگر قرار گرفته است. با محوریت رویکرد انتقادی، بعضی از انواع، تغییرات چشمگیری کرده اند، برخی متروک و بعضی به کلی دگرگون شده اند؛ به گونه ای که پیوند آن ها با صورت های پیشین کاملا گسسته شده است. در پاره ای از انواع، رگه هایی از این تفکر راه یافته و بعضی از انواع هم تحت تاثیر این تفکر شکل گرفته، بالیده و صورت های مستقلی یافته اند و پس از این دوره نیز با تغییرات اندکی برجای مانده اند. این مساله نشان می دهد رویکرد انتقادی، محور تطور انواع نثر در این دوره است.

این مقاله می کوشد نقش «موقعیت» را در شکل گیری ژانرها بررسی کند. برای این منظور، مفهوم ژانر در حوزه رتوریک - که از فن خطابه غرب باستان تا حوزه های ارتباط شناسی در قرن بیستم را دربرمی گیرد - به بحث گذاشته شده است. برخلاف رویکردهای ادبی - که اغلب ویژگی های درون متنی (فرم و محتوا) پدیدآورنده ژانرهای متفاوت است - در این رویکرد، عوامل برون متنی مانند موقعیت و مخاطب زیربنای تعریف ژانر است و هرگونه تغییر در درک منتقدان از این عوامل، تغییرات چشمگیری در تعریف ژانر به وجود می آورد. تا پیش از قرن بیستم، «موقعیت» مفهوم محدود و ایستایی داشت که سخنور و مخاطب در شکل گیری آن نقش خاصی نداشتند، به همین دلیل ژانرهای متناسب با هر موقعیت نیز کاملا مشخص و تعریف شده بود. حال آنکه در قرن بیستم و با طرح نظریه های منتقدانی مانند باختین و کارولین میلر، موقعیت و - به تبع آن - ژانر به مفهوم پویا و دگرگون شونده ای تبدیل شد که در فرایندی ارتباطی شکل می گیرد و به همین دلیل، خود، محصول کنش مشارکان در موقعیت است. در این مقاله، پس از پرداختن به نظریه های ژانر در حوزه فن خطابه یونان و روم باستان، نشان می دهیم که پیوند ژانر با کنش اجتماعی در قرن بیستم، ژانر را به ابزاری برای تولید و بازتولید ارزش ها و پیش فرض های ایدئولوژیک در فرهنگی خاص تبدیل می کند. در این فرایند، مولف، متن و مخاطب به طور هم زمان دخیل اند. این رویکرد به ژانر، در مطالعات ادبی نیز پیامدهایی داشته که در پایان به برخی از آن ها اشاره می کنیم.

ترجمه مقاله ای که در پی می آید، تلخیص یکی از مهم ترین مقالات میخاییل باختین است در باب سرشت گونه های سخن. اصل مقاله در کتابی با عنوان گونه های سخن و دیگر مقالات متاخر چاپ شده است. خلاصه این مقاله در کتاب نظریه مدرن انواع ادبی تالیف دیوید داف آمده است. ترجمه حاضر بر اساس این منبع - البته با حذف پاره ای بخش ها - و افزودن بخش هایی از متن اصلی مقاله صورت گرفته است. ذکر این نکته ضروری است که در پی نوشت ها، توضیحات ویراستار انگلیسی و مترجم فارسی داخل قلاب آمده است. برای بازنمایی بهتر مطلب، مقدمه ای بر مقاله آورده می شود.

این مقاله عجایب نامه نویسی را به منزله نوشتار وهمناک بررسی می کند. پرسش مقاله این است که چگونه می توان (و یا نمی توان) عجایب نامه ها را به منزله نوشتار وهمناک قلمداد کرد؟ ابتدا به پیشینه بحث عجایب نامه ها و ادبیات وهمناک اشاره می شود. در ادامه، واژگان عجایب و وهمناک تبارشناسی می شود و از خاستگاه های مذهبی، تاریخی و اجتماعی هر دو، ذکر به میان می آید. وهمناک زاده وهم و خیال است و در اوهام ذهنی ریشه دارد، عجایب نامه ها برآمده از واقعیت، و حاصل نگاه دقیق مشاهده گر است. در بخشی از مقاله، رویکرد ساختاری تودروف در عجایب نامه های داستانی، مقابله و بررسی تطبیقی می شود و نتیجه ای که به دست می آید این است که برخی حکایات عجایب هند با انواع پنج گانه شگفت وهمناک در دسته بندی تودروف همخوانی دارند. در پایان نیز به چندین یافته اشاره می شود. در مجموع، عجایب نامه ها از برخی جهات با ادبیات وهمناک همخوانی دارند و از برخی جهات نیز همخوانی ندارند.

نقیضه یکی از خرده گونه های ادبی است که به نفی و یا تمسخر گونه اصلی خود می پردازد. نقیضه بنا به اعتبار و اهمیت گونه اصلی اش و نیز ساختار و ماهیت خود، می تواند به طور مستقل مور د توجه قرار گیرد. از آنجا که در ادبیات معنا از ارکان اصلی است و هم در حوزه زبان و هم در حوز ه های عاطفه و خیال نقش محوری دارد، در آثار ادبی بسیار مورد توجه است. به این سبب یکی از مهم ترین نقیضه ها در این حوزه شکل گرفته است که در ادبیات فارسی به آن «تزریق» می گویند. یکی از اهداف مهم نقیضه، سرگرمی و خنداندن مخاطب است و تزریق چنین هدفی را به خوبی تامین می کند. مشابه این نقیضه را در ادبیات غرب نیز با اندک تفاوتی با عنوان nonsense verse داریم که نگارنده سعی در تطبیق وجوه اصلی این دو با یکدیگر دارد.

محتشم کاشانی (996-935 ق) را به سبب قصایدش که در استواری به قصاید انوری و خاقانی می ماند، «خاقانی ثانی» و به واسطه ترکیب بند پرشوری که در مرثیه امام حسین (ع) سروده، «حسان العجم» نامیده اند. اما وجه خلاقه سبک محتشم - که چندان مورد توجه سبک شناسان و مورخان ادبی قرار نگرفته - نه در غزل ها و قصاید، بلکه در دو رساله «جلالیه» و « نقل عشاق» اوست. به لحاظ ساخت روایی - تغزلی و بیان تجربه های وقوعی و واسوختی، این دو رساله منحصربه فردند و در تبیین مکتب وقوع و واسوخت نیز، آن گونه که باید، مورد توجه محققان قرار نگرفته اند. محتشم روایت منثور عشق واقع گرا را با غزل های بالبداهه (و گاه نیز برای تکمیل مطلب با قالب های شعری دیگر) درآمیخته و گونه ادبی متفاوتی ابداع کرده است. موضوع این مقاله، معرفی این گونه ناشناخته و تبیین ویژگی های ساختاری و سبکی این نوع روایت تغزلی در این دو رساله محتشم است.

تمثیل رویا به گونه ای از داستان های تمثیلی اطلاق می شود که عناصری چون رویاگونی، حضور راهنما، سفر به جهان ماورا، بازگشت به جهان بیداری و بازگویی داستان سفر، به شکل قراردادی در آن ها تکرار می شود. متن های این نوع ادبی ویژگی اسطوره ها را دارند؛ بارها در متن های پس از خود باززاده شده و با همدیگر در مکالمه اند. منشا این نوع داستان پردازی، به زمان و مکان معینی محدود نیست و در عالم اسطوره ها و قبایل بدوی دور از قلمرو تمدن های بزرگ جهان هم نظایری دارد. این نوع ادبی بیش از آنکه حاصل گرده برداری تمدنی از تمدن دیگر باشند، به محتوای کهن الگویی بشر و تخیل او از مفهوم مرگ و زندگی دوباره وابسته است.با توجه به اینکه این نوع روایت ساختار واحدی دارد و از قراردادهای یکسانی پیروی می کند، در این نوشته کوشیده ایم ساختار و کارکردهای بیش از بیست روایت از سفرهای روحانی در جهان مردگان را در گستره زمانی و مکانی گوناگون استخراج، مقایسه و ذیل نوع ادبی «تمثیل رویا» دسته بندی کنیم.

تلقی از تاریخ همواره با تقابل ها و تضادها همراه است و بین قطب های فرضی می چرخد: بین علم و افسانه (وایت به نقل از ادگار و سجویک، 163:1388) واقعیت و روایت (سمیعی، بی تا: 6، ادگار و سجویک، 161:1388؛ مکاریک، 1383:ذیل «نوتاریخ باوری»)، عینیت و ذهنیت (همان و نیز جنکینز، 35-31:1384) منطق ساخت و منطق کشف (جنکینز، 22:1384).