"تيلون دادن"، "آرنگ سازي" و "گيرماسه" (تيره گري و روشنگري آب) دوشگرد كمتر شناخته شده در كشاورزي سنتي ايران

ايران، يكي از نخستين كشورهاي جهان است كه كشاورزي و دامداري در آن پاي گرفته است؛ از همين رو، ما نيز همچون ديگر كشورهاي كهن فرهنگ، در اين عرصه، با گنجينه انباشته‌ اي از تجربيات ده هزار ساله كشاورزي، باغداري و دامداري روبه ‌روييم. بيهوده نيست كه "شاردن" سفرنامه نويس مشهور فرانسوي، درباره كشاورزي عصر صفوي مي‌نويسد: "درفن اكتشاف و هدايت آب، هيچ مردمي در جهان به پاي ايرانيان نمي رسد". به اين سخن بايد افزود: ايرانيان نه تنها در فن اكتشاف و هدايت آب- كه بر خلاف نظر رايج- در فن بهره برداري از آب و شيوه هاي توانبخشي و بهورزي زمين نيز سرآمد بوده اند.
مقدمه اين مقاله، با سياهه اي از شگردهايي اغلب ناشناخته در كشاورزي ايران آغاز مي‌شود. "چوم سوزان"، "كشت آدوري" (خاروابسته)، "كشت سبويي" (كوزه‌اي) و "كشت سنچگالي" و مواردي ديگر، نمونه هايي از اين شگردهاي ياد شده است.
يكي ديگر از ترفندهاي ناشناخته در زمينه كشاورزي سنتي ايران، "تيره گري" و "روشنگري" آب است كه ادامه مقاله به معرفي اين دو شگرد اختصاص دارد.
"آرنگ سازي" در مناطق كوهستاني، شيوه اي براي به دام انداختن آب سيلابها، به ويژه سيلابهاي "بهاري" به منظور گرفتن خاك رس و ماسه و هوموس و ديگر آب آورده‌هاي آن از سويي و نفوذ و نشت دادن آب به آبخوانهاي منطقه بوده است. همين شگرد با تفاوتهايي در مناطق پايين تر و دشت ها با اصطلاحات "بندساربستن" و "گوراب سازي" انجام مي شده است.
كشاورزان ايراني با آرنگ سازي، بندساربستن و گوراب سازي، تا اندازه زيادي از خطرات سيلابهاي بهاري و تابستاني كاسته و با كاناليزه كردن و به دام انداختن آنها در تله هاي پياپي، سيلابها را رام و آرام كرده، آنها را به آبخوانهاي منطقه نفوذ مي دادند و بر آب منابع كشاورزي خود، چشمه ها، كاريزها و چاهها و گاوچاههاي خود مي افزوده‌اند. افزون بر اين، با چنين ترفندي، خاك و هوموس آب آورده را، از دست سيلابها گرفته، در مناطق كوهستاني از آنها براي اصلاح زمين هاي ريگ بوم و يا به عنوان كود استفاده مي كرده اند.
"گيرماسه"،  شگرد ديگري براي ته نشين سازي ماسه هاي آب رودخانه، براي حفظ زمينها از افزودن دائم ماسه به خاك و تغيير بافت زمين هاي مرغوب بوده است.
امّا "تيلون دادن" (تيره گري) آب، بر خلاف روشنگري، افزودن خاك و گل و رس و رسوبات مسير آب به آن، هم براي اصلاح زمين هاي ريگ و بوم و شني و هم ايجاد هزاران قلك و كوزه مينياتوري در دل اين گونه خاكها، براي حفظ آب در مدت زمان زيادتري بوده است و افزون بر آن، تيلون دادن راهي براي جلوگيري از نشت آب در مسيرهاي طولاني و ريگ بوم و همچنين به اعتقاد كشاورزان، شيوه اي براي جلوگيري از تبخير آب به شمار مي ‌رفته است.
از آنجا كه در مقالات اين فصلنامه، اغلب از روشهاي پيمايشي كمي گرا استفاده شده است بايد يادآور شد كه روش اصلي كار در اين مقاله، به خاطر ماهيت آن، پيمايشي(ميداني)، كيفي و اكتشافي است. در ضمن و به مناسبت نيز، روش تاريخي به كار رفته است.
اگرچه در كارهاي اكتشافي، مهمترين هدف، كشف و معرفي پديده است؛ ولي اين كار و كارهاي مانند آن مي تواند، زمينه ساز نظريه اي بديل، در رد نظريه ها و پيشداوريهاي موجود، همچون نظريه بدوي بودن كشاورزي ايراني به شمار آيد.